Sunday, October 8, 2017

सिसीभित्र कला

- प्रशान्त माली



आश्विन २१, २०७४-सीभित्र पनि कला ! असम्भवजस्तो लाग्ने यस किसिमको कलाका प्रयोगकर्ता हुन् पाटनका विभूषण नवीन ताम्राकार । तिच्छुगल्ली, मंगलबजारका ४१ वर्षीय उनले अहिलेसम्म ४५ वटाभन्दा बढी सिसीभित्र कला भरिसकेका छन् ।

काम नलाग्ने रक्सीका बोतलभित्र उनले आकर्षक सिंहदरबार, राजदरबार, पशुपति मन्दिर, जनकी मन्दिर, रानीपोखरी, काष्ठमण्डप, पाँचतले मन्दिर, तलेजु भवानी देवी मन्दिर बनाएका छन् । काम नलाग्ने अण्डामा राजा र रानीको तस्बिर, सिसीभित्र घर, पुल, गाउँ परिवारको प्रकृति इत्यादि पनि बनाएका छन् ।

कसरी भर्छन् त उनले सिसीमा आफ्नो कला ? ‘सुरुमा सिसीको नापजाँच गर्छु । सिसीभित्र कस्तो प्रकृतिको मन्दिर अट्छ, अनुमान गर्छु,’ उनले सुनाए, ‘त्यसपछि पहिला बनाउन लागेको मन्दिर वा भवनको प्रतिमूर्ति तयार पारेर त्यसलाई स–साना टुक्रामा विभाजित गर्छु । टुक्राहरूलाई चिम्टाको सहयोगले सिसीभित्र पुर्‍याई भित्र जडान गर्छु ।’



ताम्राकारले जलेका चिम, फुटेर फ्याँकिएका विभिन्न आकारका सिसी, काठलाई सफा गरेर त्यसभित्र कलात्मक कला सिर्जना गर्दा उनलाई रमाइलो लाग्छ । सुरु–सुरुमा यस किसिमको एउटा कला बनाउन उनलाई एक महिनाभन्दा बढी लाग्थ्यो । अहिले सातामै बनाउँछन् । यी कला बेचेर उनले आम्दानी पनि गर्छन् । ‘मूर्ति हेरी एउटाको ५ हजारदेखि ४० हजार रुपैयाँसम्म लिन्छु,’ उनले भने, ‘यस्ता कला सिर्जना गर्न धैर्य र मिहिनेत धेरै लाग्छ ।’



ताम्राकारका कलाकृति उपहारको रूपमा अमेरिका, जापान, नर्वे, थाइल्यान्ड, बंगलादेश, भारत र कोरियामा समेत जाने गर्छन् । ‘निकट भविष्यमै आफूले सिर्जना गरेको कलालाई सबैको सामु प्रदर्शन गर्ने लक्ष्य लिएको छु,’ उनले भने । उनले रूखको मुढामा स्वर्गीय राजा वीरेन्द्रको परिवारलाई कलात्मक हिसाबले बनाएका छन् । स्वर्गीय राजपरिवारको तस्बिर अंकित उक्त मूर्तिको टाउकोमा भगवान् बुद्धको चित्र कोरिएको छ । बुद्धको मूर्तिले शान्तिको कामना गर्न खोजिएको उनको भनाइ छ । ‘सिर्जना आफैंमा ठूलो कुरो हो,’ ताम्राकार समाजका अध्यक्ष रवीन्द्रराज ताम्राकारले भने, ‘त्यसमा पनि विभूषणको शैली फरक छ ।’ अध्यक्ष ताम्राकारले कलाका लागि इन्जिनियरको ज्ञान चाहिने र त्यो ज्ञान विभूषणसँग भएको बताए ।



लगनखेलस्थित नमुना मच्छिन्द्र माविका २०४९ ब्याचका उनले मानविकीमा आईएसम्म पढेका छन् । सुरुमा उनको रुचि कला क्षेत्रमा थिएन । खेलकुदमै राम्रो गर्ने सोच थियो । उनले फुटबलमा ‘ए’ डिभिजनसम्म खेलेका थिए । ‘जन्डिसले लामो समय थला परेपछि कला क्षेत्रमा प्रवेश गरेका हुन् । ‘बिरामी निको भएपछि पाटनका नरेश ताम्राकारको सल्लाहमा ब्याडमिन्टन खेल्न सुरु गरें,’ उनले भने । ब्याडमिन्टनमा पनि उनी कृष्णमोहन स्मृति, यल कप, सिर्जनशील कपलगायत ताम्राकार समाजद्वारा आयोजित विभिन्न कपहरूमा विजयी भएका छन् । उनी पौडी पनि राम्रो खेल्ने गर्छन् ।



कला क्षेत्रमा लागेर ‘खासै पैसा कमाउन नसके पनि नाम कमाएकोमा’ उनी खुसी छन् । पेन्टिङमा उनले दुइटा राष्ट्रिय पुरस्कार जितिसकेका छन् ।







प्रकाशित: आश्विन २१, २०७४

http://kantipur.ekantipur.com/news/2017-10-07/20171007101255.html

मातृभाषीका आदर्श महाकवि सिद्धिदास

- हिमेश



भाद्र ३१, २०७४-भाषा म्वा:सा जाति म्वाइ ।’ अर्थात् भाषा बाँचे मात्र जाति रहन्छ । सिद्धिदास महाजुको महान् भनाइ हो यो । आफ्नो मातृभाषाप्रति असीमित प्रेम गर्ने यिनी नेपाल भाषाका महाकवि हुन् । उनको १ सय ५० औं जन्मजयन्ती हालै मनाइयो । प्रत्येक वर्ष उनको जन्मजयन्तीको अवसर पारेर विभिन्न कार्यक्रम हुने गर्छन् । उनको सम्झनाले प्रत्येक मातृभाषाप्रेमीलाई आफ्नो भाषामा कलम चलाउन प्रेरित गर्छ । सिद्धिदासको जीवनकथाले दिने प्रेरणा यही हो ।

भनिन्छ, सिद्धिदासको सपनामा पनि सुख आएन । आफ्ना छोरा सधैं नेपाल भाषा साहित्यका लागि समर्पित भएर अनवरत लागिरहेको देखेर बुवा लक्ष्मीनारायणले सोध्ने गर्थे, ‘तिम्रो मातृभाषाले के तिमीलाई खान दिन्छ ? मातृभाषा भनेर पागलजस्तै कराएर मात्र हुन्छ ?’ अझ उनलाई व्यंग्य गरिन्थ्यो, ‘यसरी आफ्नो मातृभाषा–मातृभाषा भनेर यत्तिको कराइरहने कोही छैन होला । घरमा चुल्हो रोइरहेको छ, के यो नेपाल भाषाले चुल्हो बाल्छ त ?’ तर सिद्धिदासको चासो चुलो बाल्नुमा भन्दा बढी मातृभाषाको दियो जलाउनुमा थियो ।

सिद्धिदासको जन्म काठमाडौं केलटोलको क्वाछेँ ननीमा भएको थियो, नेपाल संवत् ९८७ मा । निम्नवर्गीय परिवारमा जन्मेको हुनाले उनले सुरुदेखि दु:खी जीवन बिताउनुपरेको थियो । सानो उमेरदेखि अध्ययनमा रुचि भए पनि त्यसै कारणले पूरा हुन सकेन । अरूको सेवा गर्ने क्रममै सिद्धिदासले चाणक्य नीति, हितोपदेश, भारस्वती, महूर्तचिन्तामणि अध्ययनको अवसर पाए । परिवारकै करकापले किशोर उमेरमै उनी थापाथली दरबारमा जागिरे भए ।

रणोद्दीप सिंहको हत्यासँगै सिद्धिदासले त्यो जागिर पनि गुमाए र परिवारमा थप आर्थिक समस्या भयो । यी सबै समस्याका बाबजुद पनि उनमा मातृभाषाप्रति ठूलो प्रेम थियो । उनी नेपाल भाषामा उच्चकोटीको साहित्य सिर्जना हुनुपर्छ भन्ने मान्यता पनि राख्थे । उनी नेपाल भाषाका सपूत थिए नै, उत्तिकै बहुमुखी प्रतिभा भएका लेखक पनि । उनले आफ्नो पूरा जीवन नेपाल भाषाको अर्पण गरे ।
सिद्धिदासले पद्य साहित्यमा ‘गणपति गणनाथ’, ‘नाम काई हरिया गुम्हेसें’, ‘संसार चक्र’, ‘मां भाषं च्वे’, ‘जिगु प्रतिज्ञा’ जस्ता कविता अतिरिक्त ‘सज्जन हृदयाभरण’ जस्तो न्याय नीतिले भरिएको पुस्तक पनि लेखे । यस्तै संस्कार र संस्कृतिले भरिएको खण्ड काव्य ‘संवाद’ पनि रचे । अर्को अर्थमा भन्ने हो भने उनले नेपाल साहित्यलाई धनी पार्ने काम गरे । यसै कामले नेपाल भाषा साहित्य अझ विस्तृत र विशाल हुन सम्भव भएको हो ।

सिद्धिदासले केलटोलमा कपडाको व्यापार पनि गरे । यस क्रममा उनले स्वेदशी कपडा उद्योग खोल्ने प्रयास पनि गरे । तर सफल भएनन् र थप आर्थिक संकटमा फसे । उनी ठूलो नोक्सानीबाट गुज्रे । त्यसै कारणले केही समयका लागि वीरगन्ज पलायन भए । वीरगन्ज बसाइकै क्रममा उनको मातृभाषाप्रतिको प्रेम अझ झांगियो । त्यति बेला नै वीरगन्जका धेरै नेवारले आफ्नो मातृभाषा बोल्न छाडिसकेका थिए । यसले उनको मन रोएको थियो ।

त्यसैले उनले विचार गरे, ‘आफ्नो मातृभाषाले साहित्य लेखेर मात्र हुन्न, यसलाई किताबको आकार दिएर छाप्नु पनि पर्छ । अनि प्रचार–प्रसार पनि गर्नुपर्छ । यस्तो भए मात्र मातृभाषाको महत्त्व सबैले बुझ्नेछन् ।’ त्यसैले वीरगन्ज बसाइमा कमाएको केही रकम लिएर उनी भारतको बेतिया पुगे र

छापे, ‘सज्जन हृदयाभरण’ । उनले वीरगन्जबाट कोलकाता जाने अवसर पनि पाए र त्यहाँ बंगाली भाषाप्रतिको प्रेम र त्यसक्रममा विकास भइरहेको साहित्य पनि देखे ।

उनको समय देशमा राणाकाल थियो । तानाशाही राणाहरूलाई प्रगतिशील विचारधारा मन पर्दैन थियो । तर पनि यसै समय भानुभक्तले नेपालीमा भाषामा रामायण लेखे । यसले सिद्धिदासमा ठूलो प्रभाव पर्‍यो र यसैबाट प्रेरणा लिएर उनले नेपाल भाषा साहित्यमा क्रान्तिजस्तै ल्याउने काम गरे, नेपाल भाषामा सात काण्डको रामायण लेखेर । यही रामायण सिद्धिदास रामायण नामले प्रख्यात छ र यो नेपाल भाषाको अमूल्य कृति हो ।

सिद्धिदासका समकालीन लेखकमा पण्डित निष्ठानन्द वज्राचार्य, राहु योगवीरसिंह, मास्टर जगतसुन्दर मल्ल, खरिदार मानबहादुर जोशी, लप्टन लोकमान सिंह आदि पर्छन् । सिद्धिदासको ख्याति र प्रतिभा नेपाल भाषामा मात्र सीमित थिएन । उनले नेपालीमा पनि कलम चलाए । तर उनले नेपालीमा कति साहित्यको रचना गरे र ती कहाँ छन् भन्ने अझै अनुसन्धानको विषय छ ।

नेपाली साहित्यका पण्डित चक्रपाणि चालिसेसँग उनको नजिकको सम्बन्ध थियो । यस्तै उनले पण्डितद्वय लेखनाथ र दीपकेश्वरनाप संगतको अवसर पनि पाए ।

सिद्धिदासले राणाकालमा त्यसको विरुद्ध आफ्ना केही साहित्यकार साथीहरूसँग मिलेर साहित्य समिति पनि स्थापना गरे । यो तत्कालीन एकतन्त्रीय हुकुमी शासनविरुद्ध चुनौती थियो र यस क्रममा धेरै क्रान्तिकारी साहित्य पनि रचना भयो ।

सिद्धिदासका धेरै क्रान्तिकारी रचना तत्कालीन ‘सुन्दरी पत्रिका’ तथा कोलकाताबाट धर्मादित्य धर्माचार्यले सम्पादन गरेर प्रकाशित गर्ने ‘बौद्ध धर्म व नेपाल भाषा’ पत्रिकामा पनि प्रकाशित भयो । नेपाल संवत् १०५० मा उनी निकै बिरामी परे र ६३ वर्षमा मृत्यु आत्मसात् गरे । सिद्धिदास आफ्नो मातृभाषा र नेपालीमा साहित्य रचनाको कर्तव्य पूरा गरेर अमर बने । मातृभाषा प्रेमीका लागि उनी चिरकालसम्म प्रेरणाका स्रोतका रूपमा रहनेछन् ।

प्रकाशित: भाद्र ३१, २०७४

http://kantipur.ekantipur.com/printedition/news/2017-09-16/20170916113741.html

कथाबाट सुरु भएको नेवार साहित्य

शनिबार, ०७ असोज २०७४
कथाबाट सुरु भएको नेवार साहित्य



प्रेमशान्ति तुलाधर



भूगोल कुनै पनि मुलुकको अस्थिपञ्जर हो भने, जनता प्राण । मुलुकको अस्थिपञ्जर र प्राणलाई जोडेर जीवन्त बनाउँछन्– भाषा, साहित्य, संस्कृति र परम्परालगायतले ।
करिब सवा सय जातजाति रहेको नेपालमा प्रायः सबैजसो जातजातिका आ–आफ्नै भाषा पनि छन् । कतिपय जातजातिका भाषामा आफ्नै साहित्य पनि छन् । नेपालको अस्थिपञ्जरलाई जीवन्त बनाउन धेरै तŒवमध्ये एक हो– यहाँ बोलिने विविध भाषा र तिनमा लेखिएको साहित्य । यस्तै यहाँको धर्म–संस्कृतिसँग प्रत्यक्ष सम्बन्ध गाँसिएको तथा लामो साहित्यिक इतिहास बोकेको एक भाषा नेवार समुदायले बोल्ने नेपालभाषा पनि हो ।
नेपालभाषा साहित्यको चर्चा गर्दा नेवार समुदायबारे जानकारी हुनु जरुरी छ । यस समुदायको उत्पत्तिबारे विद्वान्का भिन्नाभिन्नै राय भए पनि आजका नेवार कुनै जात वा रगत विशेषका होइनन् भन्नेमा सबै सहमत छन् । इतिहास शिरोमणि बाबुराम आचार्यका अनुसार (हेर्नुस्, नेपाः नेवाः व नेवाः भाय्, नेसं १०८९) मंगोल नश्लका नेवाङ, नेवाहाङ वा नेवाः भनिने मानिस नै नेवारको आदिम पुर्खा हुन् । उनीहरूले बोल्ने भाषा नै नेपालभाषाको प्राचीनतम अस्तित्व हो र बाग्मती नदीवरपर रहेका उपत्यका नै नेवारको आदिम स्थल हुन् । प्राध्यापक माणिकलाल श्रेष्ठका अनुसार (हेर्नुस्, नेवार भाषासम्बन्धी केही तथ्य, २०३८) नेवारको बसोबास भएको यस क्षेत्रमा विभिन्न कालखण्डमा अनेक स्थानबाट विविध धर्म, संस्कृति र नश्लका मानिस आए । गोपाल, किरात, लिच्छवि, बर्मन, तिरहुत, मल्ल, शाक्य, कोलिएलगायत समुदायका मानिस यस क्षेत्रमा आइबसे र कालान्तरमा यहाँका आदिवासीसँग मिसिन गई नेवार बने । आज यिनीहरू बीचको साझा तŒव भनेकै भाषा हो । यस आधारमा नेवार भाषाबाट एकबद्ध भएको भाषिक समुदाय हो ।

नेपालभाषा साहित्य
तेजरत्न कंसाकारले ‘नेपालभाषा व भाषाविज्ञान’मा यो भाषालाई तिब्बती बर्मी (भोट बर्मेली) भाषा परिवार अन्तर्गत पर्ने लिखित परम्परा भएका ६ वटामध्ये एक भाषा मानेका छन् । लिखित परम्परा भएका भोट बर्मेली परिवारका भाषामा नेपाल, तिब्बती, बर्मेली, मणिपुरी, लिम्बू र लेप्चा पर्छन् । प्राचीन अभिलेखहरूमा यस भाषालाई नेपालभाषा भनेर नै सम्बोधन गरिएकोे छ । यस भाषा–साहित्यको इतिहासलाई तीन कालमा विभाजन गरी अध्ययन गर्न सकिन्छ– प्राचीन, माध्यमिक र आधुनिककाल ।

प्राचीन काल
नेपालभाषा साहित्यमा सन् ८७९ देखि १८४७ सम्मको कालखण्डलाई प्राचीन कालको रूपमा लिइन्छ । यसबेला लेखिएका विभिन्न प्राचीन अभिलेख र पुस्तकमा नेपाल भाषाको प्रयोग भएको पाइन्छ ।
नेपालमा अभिलेखको परम्परा लिच्छविकालदेखि सुरु भएको मानिन्छ । त्यसबेलाका अभिलेखको भाषा मूलतः संस्कृत भए पनि कतिपय हालसम्म प्रचलित नेपालभाषाका शब्द पनि प्रयोग गरिएको पाइन्छ । यस आधारमा लिच्छविकाल अगाडि नै नेपालभाषा जनभाषाको रूपमा रहेको भाषा वैज्ञानिकको ठहर छ ।
१२औँ सदीमा आएर विभिन्न शिलापत्र, ताम्रपत्र, ताडपत्रलगायतमा नेपालभाषाको प्रयोग हुन थाल्यो । ललितपुरको उकुबहालस्थित सन् १११५ कोे ‘मणिधरजैव महाविहार आर्य संघको नियमसम्बन्धी गोष्ठीपत्र’ नेपालभाषाको पहिलो लिखितपत्र हो । उत्कीर्ण पत्रमा भने सन् ११७३ को साँखु बज्रयोगिनीस्थित ‘राजा रुद्रदेवको स्तम्भाभिलेख’मा यसको प्रयोग भएको छ ।
१४ औँ शताब्दी अर्थात् राजा जयस्थिति मल्लको शासनकालदेखि तत्कालीन आवश्यकता तथा शासकहरूको अभिरुचिअनुसार संस्कृतका प्रचलित ग्रन्थलाई नेपालभाषाबाट टीका, अनुवाद गर्ने परम्पराको थालनी भयो । यस्ता ग्रन्थ सबै हस्त लिखित रूपमा छन् ।
त्यसबेला नेपालभाषामा टीका, अनुवाद भएका चिकित्सासम्बन्धी ग्रन्थमध्ये ‘विचित्र कौटुक’ (१३७३), ‘हरमेखला’ (१३७४), ‘औषध सर्वस्व’आदि प्रमुख हुन् ।
सन् १३७९ मा ‘नारद संहिता’लाई नेपाल भाषामा अनुवाद गरिएको छ । यसबाहेक अरू पनि न्यायशास्त्रसम्बन्धी सानातिना ग्रन्थ नेपालभाषामा निस्किएका छन् । ‘नारद संहिता’लाई विश्वकै एक प्राचीन न्यायशास्त्रसम्बन्धी पुस्तक मानिन्छ ।
शब्दभण्डारअन्तर्गत भने नेपाल भाषामा सन् १३८० मा लेखिएको ‘अमरकोश’बाहेक १० वटा अन्य अमरकोशका टीका पनि फेला परेका छन् । नेपालभाषामा लेखिएका इतिहाससम्बन्धी प्राचीन ग्रन्थमध्ये सन् १३८८ तिर लेखिएको ‘गोपालराज वंशावली’लाई नेपालभाषाको पहिलो मौलिक ग्रन्थ मानिन्छ । त्यसबेला ज्योतिषसम्बन्धी ‘दशाफल’ (१३९८), ‘भास्वतीकरण’ (१४०७), ‘केरलीयशास्त्र’ (१४०३), ‘ज्योतिराजकर्ण’ (१४२७)लगायत पनि नेपाल भाषामा लेखिएका थिए ।
नेपालभाषाका अभिलेख ग्रन्थमध्ये सबैभन्दा बढी कर्मकाण्ड र पूजाविधिसम्बन्धी छन् । यिनीहरूमा ‘दशकर्म पद्धति’ (१४९७) प्रमुख रहेको छ । यसैगरी पशु चिकित्साबारे लेखिएको ‘अश्व आयुर्वेद शास्त्र’ (१७२९) ‘अश्व लक्षणम’् (१८०२), ‘अश्व वैद्यम् शास्त्र’ (१५९२)लगायतलाई पनि प्राचीनतम नेपालभाषा ग्रन्थ मानिन्छ ।
त्यसबेला लेखिएका वास्तुशास्त्रसम्बन्धी जति पनि पुस्तक भेटिएका छन्, सबैजसो मौलिक लेखन छन् । प्राचीनकालमै कामशास्त्र, संगीतशास्त्र, धनुशास्त्र, वाद्यशास्त्र, गणित, रत्नपरीक्षालगायत नेपालभाषामा लेखिएका धेरै ग्रन्थ फेला परेका छन् ।
जनकलाल वैद्यका अनुसार (हेर्नुस्, नेवारभाषाया काव्य सृजना प्रवृत्ति, ने सं ११०६) नेपालका प्राचीन ग्रन्थहरूमा संस्कृतपछि सबभन्दा बढी नेपालभाषामा लेखिएका ग्रन्थ फेला परेका छन् ।

नेपालभाषामा साहित्य
अभिलेख र वाङ्मय ग्रन्थ रचनामा प्रयोग भएको नेपाल भाषा १६औँ शताब्दीमा आएर विशुद्ध साहित्य सिर्जनामा पनि प्रयोग भएको पाइन्छ । सन् १५०५ मा रचित पाँच सय पेजको ‘भागवत पुराण’लाई नेपालभाषाको सबभन्दा पुरानो साहित्यिक कृति मानिन्छ । नेपालभाषा साहित्यलाई दुई कालमा विभाजन गर्न सकिन्छ– मल्लकाल र उत्तर मल्लकाल ।
इतिहासकारका अनुसार उपत्यकामा मल्लहरूको शासन रहेको सन् १५०५ देखि १७६८ सम्मलाई मल्लकाल मानिन्छ । नेपालभाषा साहित्यका लागि राजा जयस्थिति मल्लको (१४औँ शताब्दी) राज्यकालदेखि १७औँ शताब्दीसम्मको समयावधिलाई स्वर्ण युग मानिन्छ ।
राज्यको आर्थिक समृद्धि, राजनीतिक स्थिरता तथा साहित्य, संस्कृतिप्रति शासकको तन्मयता नै नेपालभाषा सम्मुन्नत हुनुको मूल कारण रहेको छ । यसबाहेक विद्यापति, जयदेवजस्ता महान् स्रष्टाको प्रभाव नेपालमण्डलमा पनि परिसकेको देखिन्छ । मल्लकालमा विशेषगरी कथा, काव्य र नाटक विधाको उदय भएको देखिन्छ ।
नेपालभाषा साहित्यमाथि हालसम्मका अध्ययनले कथालाई नेपालभाषाको पहिलो लिखित साहित्यका रूपमा देखाएका छन् । यस भाषामा लेखिएको ‘भागवत पुराण’ (१५०५)लाई पहिलो कथा साहित्य मानिन्छ । १६औँ शताब्दीमा नै नेपाल भाषामा कथा लेखन सुरु भए पनि १७औँ सदीमा मात्र कथा–साहित्यको विकास भएको पाइन्छ । प्राचीनकालमा लेखिएकामध्ये धेरैजसो कथा धार्मिक छन् भने नीतिपरक तथा लौकिक कथा पनि केही मात्रामा लेखिएका छन् । धार्मिकमा स्वस्थानी, विचित्रकर्णिकावदान, नीतिपरकमा तन्त्राख्यान, हितोपदेश र लौकिक कथामा बत्तीस पुतलिका, शुकबहत्तरी, वेताल पंचविंशति आदि प्रमुख छन् । धेरै कथाहरू अनुदित भए पनि नेपालमण्डलका सामाजिक र सांस्कृतिक परिवेशलाई मनन् गरी लेखिएका छन् ।
प्राचीनकालका काव्य विभिन्न राग र तालमा लेखिएका गीत नै हुन् । कान्तिपुरका राजा महेन्द्र मल्ल (१५६१–१५७४) लाई नेपालभाषाको पहिलो ज्ञात कवि मानिन्छ भने सन् १५७२ मा रचिएको ‘पनमति जुगपति’लाई पहिलो गीत मानिएको छ ।
यसबेलाका काव्य सर्जकमा राजाहरू प्रताप मल्ल, सिद्धिनरसिंह मल्ल, श्रीनिवास मल्ल, जगतप्रकाश मल्ल, जयप्रकाश मल्ल प्रमुख हुन् भने रानीहरूमा ऋद्धिलक्ष्मी, भुवनलक्ष्मी, वृिद्धलक्ष्मी प्रमुख छन् । जनसाधारण सर्जकमा जगतकेशरी, केशव उदासलगायतलाई प्रमुख मानिन्छ । धर्म, शृंगार र देशप्रेम प्राचीन नेपालभाषा काव्यका मूलभूत प्रवृत्ति हुन् ।
मल्लकालमा नाटकको पनि प्रशस्त विकास भएको पाइन्छ । स्वयं राजाहरू जगत्प्रकाश मल्ल, सिद्धिनरसिंह मल्ल, श्रीनिवासमल्ल, भूपतीन्द्र मल्ल, रणजित मल्ल, जयप्रकाश मल्ल लगायतले थुप्रै नाटक लेखेका छन् । ‘कार्तिक नाच’, ‘दशअवतार नाटक’ यसै समयमा रचिएका हुन् । सिद्धिनरसिंह मल्लको ‘एकादशीव्रत’ (१६३३) तथा जगतप्रकाश मल्लको ‘मूलदेवशशिदेवोपाख्यान ’(१६७०) क्रमशः नेपालभाषाका पहिला एकांकी र पूर्णाकी नाटक हुन् ।
नेपालभाषा साहित्यमा मल्लकालको अन्त्यपछि र राणाकालको सुरुवातपूर्व अर्थात् सन् १७६९ देखि १८४७ सम्मका अवधिलाई उत्तर मल्लकालीन अवधि मानिन्छ । मल्लशासनको अन्त्यसँगै नेपालभाषाको सट्टा खस नेपाली भाषा तथा नेपाल लिपिको सट्टा देवनागरी लिपिलाई प्रचलनमा ल्याइयो । यस समय पनि ज्ञातअज्ञात कविले पहिलेकै परम्परामा केही स्तुति, भजन, मुक्तक तथा गीतिकथा लेखेर नेपालभाषाको साहित्यिक गतिलाई निरन्तरता दिए । सुन्दरानन्द र अमृतानन्द यस समयमा देखापरेका ज्ञात कविहरू हुन् । नाटकमा राजेन्द्र विक्रमशाहद्वारा रचित ‘महासत्वपाख्यान’ तथा अमृतानन्द बन्देबाट रचित ‘हनुमान नाटक’ उल्लेख्य छन् भने कथामा पहिलेजस्तै जातक अवदान पुराणमा आधारित कथाको रचना भएको पाइन्छ ।

माध्यमिक काल
नेपालभाषा साहित्यको माध्यमिक काल भन्नाले जंगबहादुरको शासनकालदेखि १९९७ सालको राजनीतिक काण्डसम्मको समयावधि पर्न आउँछ । माध्यमिक काललाई पनि पूर्वपुनर्जागरण काल र पुनर्जागरण काल गरी दुई भागमा विभाजन गर्न सकिन्छ ।
सन् १८४८ देखि १९०८ सम्मलाई पूर्वपुनर्जागरण काल मानिन्छ । यस समयावधिमा नेपालभाषा साहित्यको मूलधार काव्य नै रह्यो । यस अवधिमा काव्य सिर्जना गर्ने ज्ञात कविहरूमा तत्कालीन भाइभारदार नै थिए । सन् १८४७ को भयानक कोतपर्वले तत्कालीन भाइभारदारमा डर, त्रास तथा आपसी वैमनस्यता उब्जायो । दरबारमा भएका सन्त महन्तहरूको प्रभावले उनीहरूलाई इहलोकको भन्दा परलोकको मुक्ति मोक्षतिर आशक्त बनायो । फलतः ती भाइभारदारबाट सन्त परम्पराका काव्य रचना भए । यस्ता काव्य सिर्जना गर्नेमा स्वामी अभयानन्द, हरिभक्त माथेमा, मानलाल मास्के, बखतबहादुर लगायत प्रमुख छन् ।
इन्द्रजात्रा, गाइजात्राजस्ता पर्वमा, प्रहसन र नाटक देखाउने प्रचलन रहे पनि तिनलाई लिखित रूपमा राख्ने चलन नहुँदा त्यस अवधिमा लेखिएका कुनै पनि नाटक फेलापरेका छैनन् । कथा विधामा पुरानै आख्यान, अवदान, पुराणको पुनरावृत्ति भएको पाइन्छ । तत्कालीन राजनीतिक परिस्थितिका कारण यस समयमा साहित्य सिर्जनामा एक प्रकारको उदासीनता रहेको पाइन्छ ।
सन् १९०९ देखि १९३९ सम्मलाई नेपालभाषा साहित्यको पुनर्जागरण काल मानिन्छ । यस समयावधिमा नेपालभाषाले प्रत्यक्ष रूपमै राज्यबाट दमन खेप्नुपरेको थियो । तत्कालीन राणा प्रधानमन्त्री चन्दशमशेरले सन् १९०६ मा नेपालभाषाको प्रयोग अड्डा–अदालतमा अमान्य गरिदिए भने पुस्तक लेखन र प्रकाशनमा पनि प्रतिबन्ध लगाए । एकातिर राज्यबाट नेपालभाषा साहित्यलाई निष्क्रिय तुल्याउने काम भयो भने अर्कोतिर तत्कालीन ग्रन्थमा चलनचल्तीको भाषाको प्रयोग नभई पुरानै भाषा र लिपि प्रयोग हुँदा जनसमुदायबाट नेपालभाषा साहित्य टाढिँदै गएको थियो । त्यही विषम परिस्थितिमा नेपालभाषाको पुनर्जागरण अभियान सुरु भयो । तत्कालीन आर्य समाज प्रचार अभियान, लाइबे्ररी पर्व, दरबार स्कुलको स्थापनाजस्ता जागरणका क्रियाकलापले नेपाल मण्डलका युवालाई निकै प्रभाव पारेका थिए । भारतमा भारतेन्दु हरिश्चन्द्रको नेतृत्वमा भएको पुनर्जागरण अभियानले पनि युवामा आफ्नो मातृभूमि तथा मातृभाषाप्रति केही गर्नुपर्छ भन्ने भावना जगायो । फलतः यस्ता जागरण अभियानबाट अभिप्रेरित युवाले मरणान्त स्थितिमा रहेको नेपालभाषालाई ब्युँताउने काम गरे । पुनर्जागरण अभियानको अग्रपंक्तिका महापुरूषहरू हुन्, निष्ठानन्द बज्राचार्य, महाकवि सिद्धिदास अमात्य, मास्टर जगतसुन्दर मल्ल, कवि योगवीर सिंह, शुक्रराज शास्त्री धर्मादित्य धर्माचार्य आदि । निष्ठानन्द बज्राचार्यले देवनागरी लिपिमा ‘एकविंशति प्रज्ञापारमिता’ (सन् १९०९) ग्रन्थ मुद्रित रूपमा प्रकाशित गरी मुद्रण परम्पराको थालनी गरे । ‘ललितविस्तर’ (सन् १९१४) जस्ता महायानी बौद्ध ग्रन्थ अनुवाद गरी बोलीचालीको भाषामा साहित्य रच्ने परम्पराको आरम्भ गरे । कवि सिद्धिदासले विविध विधा तथा विविध विषयका ५० भन्दा बढी पुस्तक लेखी नेपालभाषालाई संख्यात्मक तथा गुणात्मक रूपले समृद्ध गर्नमा सहयोग पु¥याए । आर्य समाजबाट प्रभावित योगवीर सिंहले सामाजिक, धार्मिक, आर्थिक, भाषिक सुधारका कविता लेखी समाजलाई सजग र सचेत तुल्याउने चेष्टा गरी नेपालभाषा पुनर्जागरणको शंखनाद गरे । मास्टर जगतसुन्दर मल्लले मातृभाषाको माध्यमबाट शिक्षाको शुभारम्भ हुनुपर्ने जिकिर मात्र नगरी, आफैँले स्कुल खोलेर यसको प्रयोग समेत गरे । धर्मादित्य धर्माचार्यले नेपालभाषामा ‘बुद्ध धर्म’ पत्रिका प्रकाशित गरी पत्रिका परम्पराको थालनी गरे । शुक्रराज शास्त्रीले ‘नेपालभाषा व्याकरण’ (सन् १९२८) लेखी नेपालभाषालाई स्तरीय बनाउने चेष्टा गरे ।
पुनर्जागरण कालमा सबभन्दा बढी विकास भएको विधा काव्य हो । सत्यसती, सज्जन हृदयाभरण, सिद्धिरामायण, योगसुधा, थुलिंचा यस समयावधिमा रचिएका काव्य हुन् । गद्य विधातर्फ ललित विस्तर, इसपं दय्कूगु बाखं, नेपालभाषा व्याकरण, नेपालभाषा वर्णमाला रहेका छन् । उपदेशनीति माध्यमिक कालको मूलभूत प्रवृत्ति रहेको छ ।

आधुनिक काल

सन् १९४० पछिको अवधिलाई नेपालभाषा साहित्यको आधुनिक काल मानिन्छ । यस अवधिमा नेपालभाषा साहित्यमा स्पष्ट रूपले नयाँ–नयाँ आयाम देखापरेका तथा नयाँ–नयाँ साहित्यिक विधा भित्रिएका हुनाले आधुनिक काल मानिएको हो । यस समयमा आएर नेपालभाषाका काव्य, कथा, नाटक आदिमा आधुनिक प्रवाह भित्रियो भने उपन्यास, निबन्ध, समालोचनाजस्ता नयाँ विधा पनि देखापर्न थाले । आधुनिक कालको साहित्यले पनि विभिन्न चरण पार गरेर अहिलेको अवस्थामा आइपुगेकाले यसलाई पनि विभिन्न चरणमा वर्गीकरण गरी अध्ययन गर्न सकिन्छ ।
सन् १९४० ताकाको नेपालभाषा साहित्यलाई संक्रमणकालीन साहित्य समेत भनिन्छ । त्यसबेला राणा शासकको दमन–शोषण तीव्र हुँदै गएको थियो भने तत्कालीन युवाले राणाविरोधी गतिविधि सञ्चालन गर्न नेपाल नागरिक समिति, प्रजापरिषद्जस्ता पार्टी भूमिगत रूपमा खोलेका थिए । फत्तेबहादुर सिंहले मातृभाषामाथि भएको शोषण–दमनको पर्दाफास गर्दै भाषा–सेवामा समर्पित हुन आह्वान् गरी भूमिका लेखिएको ‘नेपाली विहार’ जस्ता कवितासंग्रह प्रकाशित गरे । यसै संग्रहमा कवि सिद्धिचरणका वर्षा, गंगु खुसी जस्ता क्रान्तिकारी चेत भएका कविता छापिए । यस समयको मूलभूत साहित्यिक प्रवृत्ति छायावाद, स्वच्छन्दवाद रह्यो ।
सन् १९४१ देखि १९४५ सम्मको अवधिलाई जेलकाल तथा निर्वासन काल मानिन्छ । तत्कालीन राणा शासकले आफ्नो शासन सत्ता बचाउन राजनीतिमा संंलग्न युवालाई मात्र नभई शैक्षिक, साहित्यिक गतिविधिमा संलग्न सबै युवालाई जेल चलान गरे । यसै क्रममा कवि चित्तधर ‘हृदय’लगायत नेपाली विहार पुस्तकका सम्पादक फत्तेबहादुर सिंह तथा उक्त संग्रहमा कविता छापिएका कवि सिद्धिचरण श्रेष्ठ, योगवीर सिंह जेलमा परे । जेलमा परेका सर्जकले आफूहरूले मात्र लेख्ने गरेनन्, राजनीतिक कारण जेलमा परेका युवालाई समेत साहित्यतिर उन्मुख गराए । फलतः कारागार नेपालभाषाको निमित्त साहित्य साधनागार बन्यो । जेलकाल नेपालभाषा काव्यको अत्यन्त उर्वर काल मानिन्छ । छायावाद, स्वच्छन्दवाद यस समयको मूलभूत काव्य प्रवृत्ति रहेको छ ।
एकातिर साहित्यिक गतिविधिमा लागेका सर्जकलाई जेल यातना दिइयो भने अर्कोतिर किंदोल विहारमा आफ्नो मातृभाषाबाट धर्म देशना गर्ने आठ भिक्षुलाई सन् १९४४ मा देश निकाला गरियो । यी निष्काशित भिक्षुको सहयोगको निमित्त भारतको सारनाथमा धर्मोदय सभा (नेसं १०६५)को स्थापना भयो । यही संस्थामार्फत यी भिक्षुले धार्मिक पुस्तक लेख्नुका साथै धर्मोदय पत्रिका प्रकाशित गरी नेपालभाषाको आधुनिक साहित्य निमार्णमा ठूलो सहयोग पु¥याए ।
पूर्वप्रजातन्त्र काल (सन् १९४६–१९५०)को सबैभन्दा ठूलो उपलब्धि भनेको जेलमा रचिएका कृतिको प्रकाशन तथा नयाँ–नयाँ साहित्यिक विधाको सूत्रपात हो । चित्तधर ‘हृदय’को सुगत सौरभ, धर्मरत्न यमीको अर्हतनन्द जस्ता महाकाव्यको प्रकाशन भयो । आधुनिक कथा (मोर्डन सर्ट स्टोरी)को सूत्रपात चित्तधर ‘हृदय’ को ‘खुपु बाखंचा’बाट भयो । आधुनिक एकांकी नाटकको सुरुवात पनि चित्तधर ‘हृदय’को ‘शाक्यानी’बाट भयो । समालोचनाको शुभारम्भ रत्नध्वज जोशीको ‘धर्मोदयया कहानी’ नामक लेखबाट भयो भने उनकै ‘च्वय्गु छाय्’ जस्ता विचारप्रधान निबन्धबाट नेपालभाषामा पनि आधुनिक निबन्धको थालनी भयो ।
प्रजातन्त्रकाल (सन् १९५१–१९६४)का खुला वातावरणले लेखकमा जाँगर र उत्साह ल्यायो । उनीहरूलाई अरू देशका साहित्यसित परिचित हुने मौका दिलायो । भाषा साहित्य उत्थानका निमित्त च्वसापासा, नेपालभाषा परिषद्, साहित्य मन्दिरलगायत संघसंस्था स्थापना भए भने थौंकन्हे, नेपाल, पासाजस्ता पत्रपत्रिका प्रकाशनमा आए । फलतः साहित्यमा विविधता र व्यापकता देखियो ।

काव्य विधामा स्वच्छन्दवादी धाराको स्पष्ट रूपले विकास भयो । यस धाराको नेतृत्व कवि सिद्धिचरणले गरे । हरिकृष्ण श्रेष्ठ, नारायणदेवी, दुर्गालाल, चित्तरञ्जन नेपालीजस्ता स्रष्टाले यसलाई आत्मसात् गरे । स्वच्छन्दवादी धाराको अतिरिक्त बहिर्मुखी प्रवृत्ति समष्टिगत भावना उद्बोधन गर्ने केदारमान ‘व्यथित’को छ्वास, रेवतिरमणानन्दको मलख जस्ता काव्य देखापर्न थाले । धुस्वाँको मिसा (सन् १९५४) उपन्यासको प्रकाशनले नेपालभाषामा पनि उपन्यास विधाको पदार्पण भयो । यसै दशकमा हेमलाल जोशी, सुदर्शन श्रामणेर, सत्यमोहन जोशीले ऐतिहासिक नाटकको थालनी गरे भने ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्यले इब्सनवादी नाटक लेखी नेपालभाषामा समस्यामूलक नाटकको आरम्भ गरे । गिरिजाप्रसाद जोशी, वासुशशी आदि यस विधामा कलम चलाउने अरु नाटककार हुन् ।
निबन्ध विधामा रत्नध्वजका विषयपरक निबन्धका पुस्तकबाहेक प्रेमबहादुरका न्हूपुखू जस्ता आत्मपरक निबन्धसंग्रह देखापरे । मोतिलक्ष्मी उपासिका, ठाकुरलाल मानन्धर, तेजेश्वर बाबु ग्वंगः, फणिन्द्ररत्न बज्राचार्य, तिलकप्रकाश कायस्थ, स्वयम्भुलाल श्रेष्ठ, कृष्णचन्द्रसिंह आदि यस समयका प्रमुख निबन्धकार हुन् ।

समालोचनामा माधवलाल कर्माचार्य, कमलप्रकाश मल्ल, माणिकलाल श्रेष्ठ, नर्वदेश्वर प्रधान जस्ता स्रष्टाले पाश्चात्य समीक्षा पद्धति नेपालभाषा साहित्यमा भिœयाउने काम गरे । कथामा पूर्ण पथिक, पूर्णदास श्रेष्ठ, माधवलाल कर्माचार्य, प्रकाशकुमारी, तीर्थलाल नघःभनि, आशाराम शाक्य, जस्ता कथाकारका आदर्शवादी, सामाजिक, मनोवैज्ञानिक यथार्थवादका कथा देखापर्न थाले ।
पञ्चायत काल (सन् १९६५–१९९०)मा राज्यले एक देश, एक भाषाको नीति अपनाई रेडियो नेपालबाट प्रसारण हुँदै आएको नेपालभाषाको समाचार, जीवन दबूजस्ता कार्यक्रम हटाइदियो । पुस्तक प्रकाशन तथा साहित्य सम्मेलन जस्ता कार्यक्रमलाई रोक लगाइयो । पञ्चायती शासनको दमनको विरोधमा नेवार समुदायले टोलटोलमा साहित्य सम्मेलन गरी भाषिक आन्दोलन सुरु गरे । यस्ता साहित्य सम्मेलनले नयाँ लेखक जन्मायो । पुरानालाई परिमार्जित हुने मौका दियो । फलतः नेपालभाषा साहित्य विद्रोही साहित्य (प्रोटेस्ट लिटेरेचर)को रूपमा झन् अगाडि बढ्न थाल्यो । आक्रोश र व्यंग्य नै तत्कालीन साहित्यको मूलभूत प्रवृत्ति बन्न पुग्यो ।

आधुनिक कविता तथा प्रगतिवादी प्रवाह यसै समयमा नेपालभाषामा पनि भित्रियो । पूर्ण वैद्य, आनन्द जोशी, बुद्ध साय्मि, योगेन्द्र प्रधान, श्यामसुन्दर सँैजु, रमेश मधु, सत्यभामा, नातिबज्र, नर्मदेश्वरप्रधान, भगतदास श्रेष्ठ, त्रिरत्न शाक्य आदि यस प्रवृत्तिका कवि हुन् ।
कथामा मथुराकृष्ण साय्मि, हितकरवीर सिंह, हरिकृष्ण रञ्जितकार, राजा शाक्य, सुवर्ण केशरी, श्यामदास प्रजापति, भूषणप्रसाद श्रेष्ठ, मोतिलक्ष्मी शाक्य, मंगलदेवी स्थापित, रेवती राजभण्डारी जस्ता कथाकार देखापर्न थाले । सामाजिक कुरीति, सुधारका सन्देश दिने कथा मात्र नभई मनोवैज्ञानिक चेतले प्रभावित कथा पनि देखिन थाले ।
लघुकथा, विम्बात्मक कथा पनि प्रचलनमा आए । उपन्यासमा पनि धुस्वाँ साय्मिका साथै धर्मरत्न यमि, ईश्वरानन्द श्रेष्ठाचार्य, जगदीश चित्रकार, रत्नबहादुर साय्मि, गिरिजाप्रसाद जोशी, चिनियालाल बज्राचार्य रामशेखर जस्ता स्रष्टा अग्रसर भए । प्रवृत्तिगत रूपले यस समयमा फ्रायडवाद, प्रगतिवाद मात्र नभई, विसंगतिवाद, अस्तित्ववाद दर्शनले प्रभावित उपन्यास पनि देखापर्न थाले । नाटकमा दुर्गालाल श्रेष्ठ, विजयबहादुर मल्ल, दिनेश भुजु, राजभाइ जकःमि, पुष्पबहादुर चित्रकार, गण्ोशराम लाछि आदि तथा निबन्धमा पद्मरत्न, पूर्णबहादुर वैद्य, मंगलप्रसाद स्यस्यः, रमेशकाजी स्थापित, जस्ता प्रगतिवादी स्रष्टा देखापरे । बालगोपाल श्रेष्ठ, मल्ल के सुन्दर, जुही सुवाल, सौरभ शाक्य, पूर्ण ताम्राकार आदि यस विधामा हात बढाउने अरु निबन्धकार हुन् । यस समयमा विकास भएको एक महŒवपूर्ण विधा हास्यव्यंग्य पनि हो । सूर्यबहादुर पिवाः, रामशेखर, पद्मरत्न तुलाधर, श्रीकृष्ण अणु, ध्रुवनारायण कायष्ठ, हृदयप्रसाद मिश्र, केशरत्न शाक्य आदि यस प्रवृत्तिका सर्जक हुन् ।
बहुदलीय व्यवस्थापछि (सन् १९९१ देखि हालसम्म) पश्चात् पनि पञ्चायत कालमा लादेको एक देश, एक भाषा नीतिमा कुनै परिवर्तन आएन । फलतः यस भाषामा पनि धेरै भाषिक विचलन देखापर्न थाल्यो । नयाँ पुस्ताले आफ्नो मातृभाषा नेपालभाषा बोल्न छाड्दै गए । यहीअनुरूप २००७ सालको प्रजातन्त्रपश्चात् नेवार समुदायमा आफ्नो भाषा साहित्य विकासका निमित्त जुन उत्साह र जोश तत्कालीन युवामा उब्जिएको थियो, त्यस्तो जोश र उत्साह पछिल्ला यी राजनीतिक परिवर्तनले उब्जाउन सकेनन् ।
बरु साइबर संस्कृतिको विकास तथा भूमण्डलीकरणको प्रभावले नेपालभाषा साहित्यको घेरालाई पहिलेभन्दा बृहत् र व्यापक बनाइदियो । यही अनुरूप उत्तरआधुनिकतावादको प्रभाव नेपालभाषा साहित्यमा यथेष्ट देखापर्न थाल्यो । फलतः नेपालभाषा साहित्य निश्चित समाजको निश्चित समस्यामा मात्र केन्द्रित नरही आजको नयाँ प्रविधि तथा परिवेशले ल्याएका समस्या जस्तैः बिदेसिने नेपालीको रेमिट्यान्सको सट्टा कफिन भित्रिने व्यथा, अनियन्त्रित बसोबासका कारण यहाँका आदिवासी आफ्नै आदि भूमिबाट विस्थापित हुनुपर्ने समस्या, आफ्नो सांस्कृतिक परम्पराबाट विचलन हुनुपर्ने आप्रवासीको पीडा, सहरीकरणको अनियन्त्रित बसोबासले काठमाडौंलाई कंक्रिटको जंगलमा परिणत हुने त्रास मात्र नभई टेस्टट्युब बेबी, सेरोगेसी, नीलहिरालगायत नयाँ–नयाँ विषय तथा समस्यालाई लिएर लेखिएका थुपै्र कविता, कथा, निबन्ध देखापर्न थाले । निबन्ध र कथा लेखनमा अन्तर विधात्मक सिद्धान्तको प्रयोग देखापर्न थाल्यो भने उपन्यासमा बहुनायकलाई समावेश गर्ने काम केदार सितुले स्वम्हम मनू उपन्यासमा गरे । मल्ल के सुन्दरले ‘व लँपु थ्व पलाः’ नामक उपन्यास लेखी बौद्ध दर्शन तथा माक्र्सवादी दर्शनजस्ता दुई विपरीत ध्रुवीय दर्शनलाई समन्वय गरेर देखाउने चेष्टा गरे । नेपालभाषामा पनि जासुसी उपन्यास भिœयाउने काम राज साय्मि जस्ता स्रष्टाबाट भए भने कथा विधामा सुलोचना मानन्धर, सरस्वती तुलाधर, लोचनतारा, रीना बनिया, शरद कसाः नारद बज्राचार्य, मनदेवि तन्दुकार, आदि जस्ता स्रष्टा देखापरे । एक भाषा, एक जाति, एक संस्कृति, एक धर्मले नकिच्नु सबै जाति, सबै भाषा, सबै संस्कृतिलाई उठ्न दिनू भन्ने बहुलवादी समावेशी तथा पहिचानको स्वर प्रत्येकजसो स्रष्टाको रचनामा घन्किन थाल्यो । यस्ता स्वर विशेषतः ०६२ सालको राजनीतिक परिवर्तनपछि अझ बुलन्द भएको छ भने विशेषतः काव्यमा उठ्ने गरेका छन् ।
श्रीराम श्रेष्ठ, सुधीर ख्ववि, नवीन चित्रकार, सुदन खुसः, मोहन दुवाल, नारद बज्राचार्य, सुुरेश किरण, शाक्य सुरेन, राजभाइ जकःमि, प्रतिसरा साय्मि, माधव मूल, पुष्पराज राजकर्णिकार, केशवमान शाक्य, वसन्त महर्जन, रजनी मिला, ईश्वरी मैयाँ, सुरेन्द्र तुलाधर, रामेश्वर जलन, अगिव बनेपाली आदि यस्ता स्वरका हिमायती कवि हुन् ।
निबन्धतर्फ यस समयमा आएर विशेषगरी नियात्रा बढी देखिन थाले । आर मानन्धर, लक्ष्मण राजवंशी, विमल प्रभा, सुलोचना मानन्धर, पुष्पराज राजकर्णिकार, घनश्याम राजकर्णिकार आदि यस प्रवृत्तिका निबन्धकार हुन् । पहिलेभन्दा यस समयमा नारी स्रष्टा पनि बढी देखापर्न थाले । उनीहरूले पनि आफ्नो कथा, कवितामार्फत पुरुषको दासता र अधिनायकताको विरोधमा नारी मुक्ति, नारी अस्मिता र नारी सशक्तीकरणका निमित्त स्वर बुलन्द पारेका छन् ।
अढाई वर्षअघिको महाभूकम्प तथा त्यसको केही महिनापछि भारतबाट भएको नाकाबन्दीले नेपाली जनतामा जुन त्रासदपूर्ण विपद ल्याएको थियो त्यस्ता अभिघातलाई बोध गराउने थुपै्र कविता, कथा, निबन्ध नेपालभाषामा पनि सिर्जना भए ।
बालसाहित्य क्षेत्रमा पनि शान्तदास मानन्धर, राजभाइ जकःमि, मीना बज्राचार्य, जलेश्वरी श्रेष्ठजस्ता स्रष्टाले अग्रसरता देखिए । उपन्यास र नाटक विधामा पुरुष लेखकको मात्र आधिपत्य रहेकामा शशिकला मानन्धर, अपर्णा प्रधान, प्रकाशकुमारीजस्ता नारी सर्जकले महिलाको उपस्थिति सशक्त रूपले देखाएका छन् । ज्ञानकाजी मानन्धरले प्राचीन आख्यान पुराणलाई नाटकका रूपमा उजागर गर्ने काम गरे । काव्यमा गजल, हाइकुलगायतको संख्यात्मक तथा गुणात्मक वृद्धि भएको छ । भूषणप्रसाद श्रेष्ठ गजल विधाका उलेख्य नाम हो । हाल लघुकथा लघुउपन्यासमा स्रष्टाको ध्यान बढी गएको छ । मथुराकृष्ण साय्मिको चार भागसम्म प्रकाशित माकुगु विष लघु उपन्यास तथा गोविन्द श्रेष्ठ, विमल ताम्रकार, कृष्णभक्त बोदेका लघुकथा यसका उदाहरण हुन् । त्यस्तैे साहित्यबाहेक नेवार समुदायका भाषा–धर्म, संस्कृति तथा कलासम्बन्धी सोच र खोजमूलक कृति पनि धेरै देखापर्न थाले भने नेपालभाषा साहित्यको इतिहास लेख्ने प्रयास पनि यसै कालमा भएको छ ।
आधुनिक कालमा आएर नेपालभाषा साहित्यमा नयाँ प्रयोग भित्रिनुका साथै नयाँ विधा र विषयले स्थान पाएका छन् । नेपालभाषामा एउटै विधामा प्रतिबद्ध भई कलम चलाउनेभन्दा सबै विधामा हात बढाउने स्रष्टा नै बढी छन् ।

(गत शनिबार पाटनमा सम्पन्न प्रथम नेपालभाषा साहित्य सम्मेलनका क्रममा प्राध्यापक तथा नेपालभाषा साहित्यको इतिहास लेखिका तुलाधरले दिएको मन्तव्यको सम्पादित रूप ।)

http://www.nagariknews.com/news/27616/

Monday, September 18, 2017

बल्खुमा सडक विस्तारकाक्रममा जमिनमुनि दुई फिट अग्लो बुद्धको मूर्ति भेटियो

आइतबार, १ असोज, २०७४

काठमाडौं, असोज १ । काठमाडौं, बल्खुको मुल सडक विस्तारकाक्रममा करिब दुई फिट अग्लो भगवान गौतमबुद्धको मूर्ति फेलापरेको छ ।

बल्खुमा रहेको सीता पेट्रोलपम्पनजिक स्काभेटरले जमिन खन्दा करिब चार फिट तल बुद्धको मूर्ति फेलापरेको प्रहरीले जनाएको छ ।
फेलापरेको मूर्तिको दायाँ हात भाँचिएको छ । मूर्ति पञ्चबुद्धमध्ये वैलोचन वा रत्नसम्भवको हुनसक्ने जनाइएको छ ।
सडक विस्तारकाक्रममा मूर्ति फेलापरेपछि इन्जिनियर प्रवेश मानन्धरले तत्काल प्रहरीलाई खबर गरेका थिए । लगत्तै महानगरीय प्रहरी वृत्त कालिमाटीको टोलीले घटनास्थल पुगेर मूर्ति जिम्मा लिएको हो ।
प्रहरीले मूर्ति आइतबार पुरातत्व विभागमा पठाएको वृत्त प्रमुख डीएसपी प्रदीपकुमार क्षत्रीले जानकारी दिए । मूर्ति पुरातात्विक र ऐतिहासिक महत्वको हुनसक्ने उनले बताए ।
http://imagekhabar.com/news/latest/national/28159

Saturday, September 9, 2017

मुकुन्डोका एक्ला सारथि

शनिबार, २४ भदौ २०७४, १० : ०३ |  चाँदनी हमाल

मुकुन्डोका एक्ला सारथि

मुकुन्डो बनाउँदै पूर्ण चित्रकार तथा उनका छोरा राजेश । अमूर्त सम्पदा जोगाउन छलफल गर्दै विदेशीसहित सरोकारवाला ।

दसैँ नजिकिँदै गर्दा दुर्गा नाचको रमझम भक्तपुरका टोलटोलमा देखिन थालिसके । चोक, गल्ली रङाउने, तोरण टाँगेर झिलिमिली बनाउने कार्य सुरु भइसके । लाखामरीका लागि सगुन सामग्री जुटाइँदै छन् । माटाका पालासँगै थरीथरीका नयाँ भाँडाकुँडाले बजार सजिँदै छन् । ७१ वर्षे कलाकार पूर्ण चित्रकार भने साना कुची रङमा चोपल्दै मुकुन्डोलाई आकार दिन व्यस्त भेटिन्छन् । कसैले बोलाए टाउको उठाएर जवाफ दिने फुर्सद उनलाई छैन । उनी टाउको निहुराएरै निरन्तर देवीका मुकुन्डोमा रङ भरिरहन्छन् ।
 
‘यो एउटा अमूर्त सम्पदा हो भन्ने सरकारले बुझेकै छैन,’ उनले भने, ‘स्थानीयको पहिचान मात्र होइन, देशको एउटा सम्पत्ति हो, दुर्गानाच भनेर सरकारले बुझ्नुप¥यो ।’
देवताको मुकुन्डो बनाउन उनले आफ्ना हजुरबा शिवलालबाट सिकेका हुन् । ‘हजुरबाले काम गर्दा हेरिहेरी सिक्थेँ,’ उनी भन्छन्, ‘पछि बुवाले त्यो काम नगरेपछि भने सिकाइ रोकियो ।’
मुकुन्डो बनाउने कला सिक्ने उनको हुटहुटीलाई उनकै बैनीका ससुरा विष्णुबहादुरले पूरा गरिदिए । सिकिसकेपछि उनले १५–१६ वर्षकै उमेरमा देवीनाचको मुकुन्डो बनाउने जिम्मा पाए, स्थानीय गुठीबाट ।
०२० सालदेखि अहिलेसम्म निरन्तर मुकुन्डो बनाउन उनी लागिपरेका छन् । उनका तीन छोरामध्ये दुईले मुकुन्डो बनाउने काममा कुनै चासो नै दिएनन् । तर माइला छोरा राजेश भने कक्षा दश पढेपछि बुबालाई सघाउन जुटे ।
‘यो पेसा धर्म र संस्कार जोगाउन म निरन्तर लागेँ,’ पूर्ण भन्छन्, ‘पारिश्रमिक नै नभएपछि कसरी काम गर्ने ?’
नेवारी संस्कारको एउटा अभिन्न अंग हो, मुकुन्डो । ठ्याक्कै देवीदेवताझैँ स्वरूप, प्राण प्रतिष्ठा गरेपछि त त्यसमा देवताको बास नै हुन्छ । कुनै उडन्ते रङको सिँगार पनि होइन । प्रकृतिका निख्खर रङले सजाएर बनाइने मुकुन्डो विशेषगरी नेवार समुदायका हरेक धार्मिक संस्कारमा नभई हुँदैन ।
विभिन्न खालका मुकुन्डोमध्ये नवदुर्गा नाचलाई चाहिने नौ दुर्गासहित तेह्र मुकुन्डो उनले नै बनाउने गर्छन् । यी मुकुन्डो बनाउन तीन महिना लाग्छ । जसका लागि सरकारले मात्र १५ हजार रुपैयाँ दिन्छ । स्थानीय गुठीले केवल ५० हजार सहयोग गर्छ । आफ्नो जिम्मामा परेको काम र धर्म संस्कार धान्ने कडी भएकाले उनी आफ्नै खर्चमा यो पेसा धानिरहेका छन् । ‘मुकुन्डो बनाएर बजारमा व्यापार नै गरेको भए ठूलै धन कमाउँथे होला,’ उनी भन्छन्, ‘यसमा धन होइन, धर्म र संस्कृतिजस्तो अमूर्त सम्पदा छ, छाड्न सक्दिनँ ।’
उनका अनुसार नवदुर्गा नाचको मुकुन्डो बनाउन चार लाख रुपैयाँ खर्च लाग्छ । जति हामीले पाउँछौँ, त्यो त माटो किन्न र माटो मसिनो बनाउँदा कर्मीलाई दिने बेला नै सकिन्छ,’ छोरा राजेश चित्रकार थप्छन्, ‘थोरबहुत अर्डरका अन्य मुकुन्डो बनाएको पैसा यतै खर्च हुन्छ । भक्तपुरमा रहेका उनीजस्ता चित्रकार समुदायले भने भगवान्का चित्र बनाउने, बुट्टा कुँद्ने काम गर्छन्, जसमा दुर्गानाचको मुकुन्डो बनाउनेजति खर्च हुँदैन । जसबापत् नाचकै बखत बिमिरो प्रसाद पाउँछन् । तर, पूर्णले त्यो प्रसाद पनि पाउँदैनन् । पूर्ण चित्रकार बाँचुन्जेल दुर्गा नाचको मुकुन्डो बनाउन नछाड्ने अडानमै छन् । छोरा राजेश भने अन्योलमा छन् । ‘बुबाकै लागि सहेका छौँ, अब मैले के गर्छु थाहा छैन,’ उनी सुनाउँछन्, ‘पूरै खर्च धान्ने मेसो भए निरन्तरता दिन्छु, नत्र अरु नै व्यवसायको काम गर्छु ।’
पूर्ण चित्रकारले मुकुन्डो बनाउन छाडे भने धार्मिक परम्परा नै रोकिने अवस्था आउने स्थानीय संस्कृतिविद् ओमप्रसाद धौभडेल बताउँछन् । ‘यो एउटा अमूर्त सम्पदा हो भन्ने सरकारले बुझेकै छैन,’ उनले भने, ‘स्थानीयको पहिचान मात्र होइन, देशको एउटा सम्पत्ति हो, दुर्गानाच भनेर सरकारले बुझ्नुप¥यो ।’ नत्र चित्रकारको मृत्युपछि यो सम्पत्ति नै विलुप्त हुने अवस्थामा पुग्ने उनले सुनाए । दुर्गानाचको धेरै खर्च स्थानीयस्तरमै जुटाए पनि सबै खर्च व्यहोर्न नसक्ने अवस्थामा रहेको उनले बताए ।
 
यसरी बन्छ मुकुन्डो
मुकुन्डो बनाउने आफ्नै विधि छ । ज्योतिषले सुरुवातमा देवता बन्ने वनमाला तोक्छन् । वनमाला समुदायका छोरा मान्छे नवदुर्गासहित सूर्य, गणेश, महादेव र भैरव देवताको भूमिकाका लागि चयन हुन्छन् । त्यसपछि माटो ल्याउने गाउँबाट कुश्ले समुदायले बाजागाजासहित तेह्र देवताको मुकुन्डोमा प्रयोग हुने माटो लिएर आउँछन् । जुन पूर्ण चित्रकारको घरमा महादेवको पूजा गरी प्रतिस्थापन गरिन्छ । माटोसँगै वनमालाहरूलाई घरमा पूजा गरी बिदा गरिन्छ ।
चित्रकारका अनुसार माटोलाई पहिलो घाममा हल्का हुने गरी सुकाइन्छ र काठको हम्बरले कुटेर मसिनो पारिन्छ । त्यसमा कपास र सुतीका कपडा मिसाएर पानी हाल्दै कुटेर लेसाइलो बनाइन्छ ।
‘अनि बाँसको लौरीले रोटी बेलेर गोलाकार रूपमा ढालिन्छ,’ चित्रकार भन्छन्, ‘त्यसलाई मुकुन्डो बनाउने साँचोमा राखेर आकार दिइन्छ ।’ हरेक देवताको फरक–फरक साँचो हुन्छ । बाहिर सेतो कपडाले छोपेर रङ लगाएर घाममा सुकाइन्छ । सुकेपछि त्यसमा देवताको प्रकृतिअनुसार रङ भरिन्छ । अष्टधातुमा सुनचाँदीको जलपसँगै विभिन्न खनिज पदार्थ तथा प्राकृतिक रङको लेप मुकुन्डो सजाउन प्रयोग गरिन्छ । मुकुन्डो बनाएको काम कसैलाई नदेखाई गोप्य रूपमा चित्रकारले गर्नुपर्ने हुन्छ । जात्राअघि मुकुन्डो हेर्न हुन्न भन्ने मान्यता रही आएको छ ।
यसरी हुन्छ दुर्गा नाच
दसैँदेखि नौ महिना चल्ने दुर्गानाचको मुकुन्डो दशमीका दिन तलेजु भवानीले सिद्ध गरेपछि त्यसमा भगवतीको प्राण–प्रतिष्ठा भएको मानिन्छ । दशमीको बिहान देवता बन्ने वनमाला बाजागाजासहित मुकुन्डो लिन आइपुग्छन् । लगत्तै ब्राह्मणी मन्दिरमा जात्रा चल्छ । साँझपख भने वनमाला तलेजु भवानी मन्दिरमा त्यही मुकुन्डो लगाएर पुग्छन् । त्यो रात तलेजुबाट निस्केको सेतो घोडासँगै पछि–पछि वनमाला दगुर्छन् । नगर परिक्रमा गरेपछि फेरि तलेजुमै फर्केर समापन गरिन्छ । त्यो दिनको पूजा सके पनि नौ महिनासम्म विभिन्न देवी प्रतिष्ठान भएका क्षेत्रमा दुर्गानाच गरिन्छ । दुर्गानाचमा देशकै प्रमुख पुगेर अवलोकन गरी पूजा गरेर शक्ति अनुष्ठान गरिने चलन छ । हरियो रङको वैष्णवी, हरियो रातो मिसिएको भद्रकाली, रातो महाकाली, सुन्तला रङको इन्द्रायणी लगायत नौ दुर्गाको फरक–फरक मुकुन्डो हुन्छन् । त्यसमा विशेष प्रकृतिको जुँगा भएको महादेव, कालभैरव, गणेश र सूर्य भगवान्को मुकुन्डोले शक्ति सन्तुलन गर्छन् । लिच्छविकालमा नेपाल मण्डलको राजधानी भक्तपुर थियो । त्यस समय राजा कमलदेवले नेपाल मण्डलको चारैतिर सुरक्षाका लागि अष्मात्रिकाको स्थापना गरेको किंवदन्ती छ । पछि मल्ल राजा सिद्धिनरसिंह मल्लले जात्रा जनताका लागि पनि खुला गरेका थिए । ‘दसैँका बेला नवदुर्गा नाच गरेर चारैतिरको शक्ति जगाउँदै नेपाल मण्डलको सुरक्षा गर्ने चलन बसेको हो,’ संस्कृतिविद् ओमप्रसाद धौभडेलले थपे ।
नवदुर्गानाचकै क्रममा हुने नाचमध्ये नवदुर्गा नाच धार्मिक महŒवको हुन्छ । भैरवनाच, लाखेनाच लगायत भने मनोरञ्जनका लागि नाचिन्छ । नवदुर्गा नाच अवधिमा टोलटोलमा भोज गर्ने, पूजा गर्ने अनि जात्रा मनाउने चलन छ । जसका क्रममै माछा मार्ने जात्रा लगायत मनोरञ्जनात्मक जात्राले स्थानीयमा फरक खुसी भर्छ । सुन्दरीजल, टोखा, ठिमी, पनौती, देवपाटन, गोरखा लगायत स्थानमा पुगेर नवदुर्गा नाच गरिन्छ । नवदुर्गा नाचको महŒव धार्मिक मात्र नभई, राजनीतिक पनि रहेको इतिहासका चलनले बताएको संस्कृतिविद् धौभडेल सुनाउँछन् । आफ्नो राज्यमा शक्तिशाली जिउँदा देवी–देवताले सुरक्षा गर्छन् भनेर छिमेकी राज्यलाई त्रासमा बाँधेर राख्ने काम नवदुर्गा नाचले गरेको उनी बताउँछन् ।
यो नाचको मुटुका रूपमा रहेको मुकुन्डो बनाउने काम नै संकटमा पुग्न थालेकाले जगाउने अभियान थालिएको युनेस्को आबद्ध विभिन्न देशका क्लब महासंघका वरिष्ठ उपाध्यक्ष दीपक सरकारले बताए । उनीसहित फिजी, नेदरल्यान्ड, चीन लगायतका संरक्षणकर्मीले बिहीबार पूर्ण चित्रकारको मुकुन्डो बनाउने स्थलको अवलोकन गरे । यसको संरक्षणमा गर्नुपर्ने पहलका लागि छलफल र अन्तक्र्रिया समेत गरिएको थियो । अमूर्त सम्पदा संरक्षणको उपाय सिक्न राजधानीमा जम्मा भएका २५ सहभागीले पनि मुकुन्डोको सांस्कृतिक महŒवबारे जानकारी लिएका थिए ।
http://www.nagariknews.com/news/26802/

नेपालभाषा आईसीयूमा छ

सुरेश किरण शनिवार, भदौ २४, २०७४

नेपालभाषा आईसीयूमा छ
नेपालभाषा आईसीयूमा छ !'
पोहोर साल भदौ महिनाको एक दिन नेपालभाषाका अभियन्ता डा. महेशमान श्रेष्ठले यस्तो अभिव्यक्ति दिँदा ठूलै हंगामा भयो । नेपालभाषा पढ्ने विद्यार्थीको संस्था 'नेपालभाषा क्लब'को उद्घोषण तालिममा बोल्दै उनले यस्तो भनेका थिए । डा. श्रेष्ठ एक मेडिकल डाक्टर हुन् । बिरामी कुन अवस्थामा पुगेपछि आईसीयूमा लगिन्छ भन्ने उनलाई राम्रै थाहा छ । त्यसैले नेपालभाषाको अवस्थाबारे उनले आवेशमा आएर मात्रै यसो भनेको पक्कै होइन । नेपालभाषाको वर्तमान अवस्थाबारे सबैभन्दा ठ्याक्कै मिल्ने बिम्ब सायद यही हुनुपर्छ ।
Suresh-Kiranयतिबेला नेपालभाषा आईसीयूमा किन छ ? यसको उत्तर सजिलो छ । अहिले देशैभरि नेपालभाषा बोल्ने नेवारको संख्या घट्दै गइरहेको छ । स्कुल र कलेजमा नेपालभाषा पढ्ने विद्यार्थीको संख्या क्रमशः शून्यतिर झरिरहेको छ । नेपालभाषा साहित्य रचनामा डरलाग्दो कमी आइरहेको छ । जेनतेन प्रकाशित पुस्तक र पत्रपत्रिका पढ्ने पाठक पनि अहिले खोज्नैपर्ने अवस्था छ ।
एकातिर समसामयिक स्थिति यस्तो छ । अर्कोतिर भोलि प्रकट हुने तस्बिर पनि उति रंगीन देखिँदैन । नेवाः जातिको आदि-भूमि उपत्यकामै नेवारहरू क्रमशः अल्पमतमा पर्दै गइरहेका छन् । यसलाई अझै अल्पमतमा पार्ने हिसाबले उपत्यकाभित्रै नयाँ-नयाँ सहर बनाउने योजना सार्वजनिक भइरहेका छन् । सडक विस्तारका नाममा केही बचेका नेवाः आदिवासीलाई पनि थातथलोबाट विस्थापित गर्ने कार्य अगाडि बढाइँदैछ । यस्तो अवस्थामा आईसीयूमा रहेको नेपालभाषाको स्वास्थ्य सुधार होला भनेर आशा गर्न सकिँदैन ।
नेपालभाषा आईसीयूमा थला परेको यो पहिलोपटक होइन । सायद दो श्रोपटक हुनुपर्छ । पृथ्वीनारायण शाहले काठमाडौं जितिसकेपछि नेवाः जातिको संस्कृतिलाई त स्वीकार गरे । तर, नेवाः जातिलाई भने बहिष्कार गरे । दरबारमा कार्यरत सबै नेवाः कर्मचारीलाई निकाले । नेवारहरूको जग्गाजमिन जम्मै हडपेर आफ्ना भारदार, सैनिक अधिकारी र दरबारका कर्मचारीलाई बाँडे ।
जंगबहादुर राणाको उदयपछि साहित्य सिर्जनामा पनि नेपालभाषा प्रतिबन्ध लाग्यो । चन्द्रशमशेरले त नेपालभाषामा लेखिएका कागजपत्रलाई समेत सरकारले मान्यता नदिने घोषणा गरे । यसरी राणाकालको १०४ वर्षे अवधिमा नेपालभाषा करिब-करिब मृत्युकै मुखमा पुगिसकेको थियो । सायद नेपालभाषा पहिलोपटक आईसीयूमा परेको त्यतिबेलै हुनुपर्छ ।
नेपाल साहित्यको इतिहासमा 'जोग मण्डली'बारे उल्लेख छ । त्यो वास्तवमा कवि योगवीरसिं कंसाकारको कपडा पसलमा जम्मा भएर साहित्य रचना गर्ने नेपाली तथा नेपालभाषाका साहित्यकारहरूको मण्डली हो ।
कुनै बिरामी जब आईसीयूमा पर्छ तब उसको लागि जाने बाटो दुइटा हुन्छ - जनरल वार्ड अथवा मूर्दाघर । त्यतिबेला नेपालभाषालाई आईसीयूबाट निकालेर जनरल वार्डमा सार्न सफल भए भाषाका केही युवा अनुरागी, जसमा विशिष्ट रूपले योगदान गरेका ६ जना महारथीलाई नेपालभाषाको इतिहासले सदैव स्मरण गरिरहेका छन् । उहाँहरू हुनुहुन्छ - महाकवि सिद्धिदास अमात्य, पं. निष्ठानन्द वज्राचार्य, मास्टर जगतसुन्दर मल्ल, कवि योगवीरसिं कंसाकार, सहिद शुक्रराज जोशी 'शास्त्री' र पहिलो पत्रकार धर्मादित्य धर्माचार्य ।
मर्नै लागेको नेपालभाषालाई साहित्यको माध्यमबाट पुनर्जीवन दिन उहाँहरू छजनाले ६ वटै विशिष्ट ढंगबाट योगदान गर्नुभएको छ । जस्तो महाकवि सिद्धिदास अमात्यले बन्द भइसकेको नेपालभाषा काव्य सिर्जनाको धारलाई पुनः जीवित गर्नुभयो । पहिले पहिले नेपालभाषा नेपाललिपिमै लेख्ने गरिन्थ्यो । तर, राणाकालीन कालरात्रिमा नेपाल-लिपिमाथि प्रतिबन्ध लगाई देवनागरी लिपिलाई स्थान दिन थालेपछि मानिसहरूले नेपाललिपि बिर्सन थाले ।
त्यस्तो अवस्थामा अब नेपालभाषालाई नेपाललिपिमै मात्र लेख्नुपर्छ भन्ने छैन, देवनागरीमा पनि लेख्न सकिन्छ भनेर देवनागरीमा नेपालभाषा लेख्ने कार्यको सुरुवात उहाँले गर्नुभएको थियो । यदि त्यतिबेला नेपाललिपिमै नेपालभाषा लेख्नुपर्छ भनेर पर्खेर बसेको भए लिपिको साथसाथै भाषा पनि लोप हुनसक्थ्यो । नेपालमा 'भाषा म्वाःसा जाति म्वाइ' अर्थात् 'भाषा जीवित रहे जाति जीवित रहन्छ' भन्ने पहिलो उद्गार पनि उहाँले नै व्यक्त गर्नुभएको थियो, त्यो पनि लेखेरै । हाल दार्जिलिङमा चलिरहेको गोर्खाल्यान्ड आन्दोलनमा पनि यही नारा लेखिएका ब्यानर प्रदर्शनमा आइरहेको पाइन्छ । त्यसैले महाकवि सिद्धिदासको योगदान केवल काव्य रचनामा मात्र सीमित छैन ।
जंगबहादुरले नेपालभाषाको लिखतमाथि प्रतिबन्ध लगाएपछि यो भाषामा लेख्ने परम्परा करिब ६५ वर्ष ठ्याम्मै बन्द रह्यो । ६५ वर्षपछि यी युवाले जब साहित्य रचना गर्न थाले, नेपालभाषाको बोलाइ र लेखाइ त धेरै फरक भइसकेको रहेछ । बोल्ने भाषा परिवर्तन हुँदै आए । लेख्ने भाषा भने सय वर्षअघिकै अवस्थामा थियो । फलतः बोल्ने भाषा र लेख्ने भाषा छुट्टाछुट्टै जस्तो हुन थाल्यो । पुरानो भाषामा लेखिएका रचनाहरू नयाँ पाठकले बुझ्नै सकेनन । यस्तो अवस्थामा अब नेपालभाषा पुरानो शैलीमा लेख्ने होइन, 'अहिलेजस्तो बोल्ने हो त्यस्तै लेख्ने' भन्ने सूत्र बनाएर लेख्ने काम पं. निष्ठानन्द वज्राचार्यले थाल्नुभएको थियो ।
त्यसैले उहाँलाई नेपालभाषाका पहिलो आधुनिक गद्यकार पनि भन्ने गरिन्छ । त्यतिबेला पुस्तक लेख्ने काम हातैले मात्र गर्ने चलन थियो । उहाँले पहिलोपटक आफैंले काठको छपाइ मेसिन बनाएर नेपालभाषाको पहिलो 'प्रिन्टेड पुस्तक' निकाल्नुभयो, जसका नाम थियो - 'एकविंशति प्रज्ञापारमिता ।' यो नेपालकै पनि पहिलो प्रिन्टेड पुस्तक हो । पं. वज्राचार्यको नाम नेपालको छापाखानाको इतिहासमा पनि विशेष रूपले उल्लेख गरिएको छ । अहिलेका चल्तीका संगीतकार न्ह्यु वज्राचार्य पं. निष्ठानन्द वज्राचार्यकै खनाती हुन् ।
मास्टर जगतसुन्दर मल्ल मूलतः भक्तपुरका हुन् । बच्चाहरूलाई छिटो सिकाउने हो भने उनीहरूको आफ्नै मातृभाषामा शिक्षा दिइनुपर्दछ भन्ने विचारको उहाँ पहिलो अभियन्ता हुनुहुन्छ । उहाँले राणाकालमै बच्चाहरूलाई मातृभाषामा शिक्षा दिने काम गर्नुभएको थियो । अंग्रेजीको 'एसप्स फेबल' बालपुस्तकलाई उहाँले नेपालभाषामा उल्था गरी प्रकाशन गर्नुभयो । त्यसलाई नेपालभाषाको पहिलो बाल पुस्तक मानिन्छ । पञ्चायतकालमा भक्तपुरको खौमा टोलमा उहाँको प्रतिमा स्थापना गरिएको थियो । तर उद्घाटन गर्ने दिनमै तत्कालीन नगर पञ्चायतले प्रतिमा चोरेर लगे जो २०४६ सालको आन्दोलनपछि मात्रै फिर्ता भयो ।
नेपाल साहित्यको इतिहासमा 'जोग मण्डली' बारे उल्लेख गरिएको छ । त्यो वास्तवमा कवि योगवीरसिं कंसाकारको कपडा पसलमा जम्मा भएर साहित्य रचना गर्ने नेपाली तथा नेपालभाषाका साहित्यकारहरूको मण्डली हो । योगवीर सिंको मण्डली भएकोले त्यसलाई 'जोग मण्डली' भनिएको हो । यो मण्डलीले राणाशासनविरुद्ध साहित्य रचना गर्ने, पर्चा लेख्ने र गोप्य पुस्तकालय खोल्ने कामसमेत गरेको थियो । त्यतिबेला नेपाली विद्यार्थीहरू उच्चशिक्षाको लागि भारतको विश्वविद्यालयमा पढ्न जानुपथ्र्याे । त्यसैले भारतीय विश्वविद्यालयबाट नेपालभाषालाई पनि मान्यता दिलाउनुपर्‍यो भन्ने अभियान योगवीर सिंले चलाउनुभएको थियो ।
सहिद शुक्रराज शास्त्रीलाई नेपालको राजनीतिक इतिहासमा पहिलो सहिद भनेर चिनिन्छ । तर, उहाँ राजनीतिक नेतामात्र हुनुहुन्न । उहाँ नेपालभाषाका लेखक एवं व्याकरणविद् पनि हुनुहुन्थ्यो । नेपालभाषाको पहिलो व्याकरण पुस्तक नै सहिद शुक्रराज शास्त्रीले लेख्नुभएको थियो । शुक्रराजको त्यही व्याकरणले नै नेपालभाषाको मानक निर्धारण गरिएको थियो ।
पाटनका जगतमान वैद्यको साहित्यिक नाम धर्मादित्य धर्माचार्य हो । अत्यन्त तीक्ष्ण बुद्धिका उहाँलाई तत्कालीन राणा सरकारले नै कलकत्तामा पढ्ने व्यवस्था मिलाइदिएको थियो । तर, कलकत्ता पुगेर उहाँले राणाशासनकै विरोध गर्न थालेपछि उहाँ नेपाल आउन पाउनुभएन । कलकत्तामै बसेर नेपालभाषामा 'बुद्ध धर्म' नामक पत्रिका सुरु गर्नुभयो । यो नै नेपालभाषाको पहिलो पत्रिका थियो । आजभन्दा ९४ वर्षअघि प्रकाशित यही पत्रिकाका कारण आज उहाँलाई नेपालभाषाकै पहिलो पत्रकारको रूपमा सम्मान गरिएको छ ।
त्यसो त त्यतिबेला नेपालभाषालाई मृत्युशय्याबाट निकाल्ने काममा अरू पनि धेरै भाषाप्रेमीहरूको योगदान रहेको पाइन्छ । तर, पनि उहाँहरू ६ जनाको योगदान विशिष्ट र अत्यन्त मौलिक खालको छ । त्यसैले उहाँहरूले भाषाको लागि काम गर्नुभएको त्यो कालखण्डलाई नेपालभाषा साहित्यको 'पुनर्जागरण काल' भन्ने गरिन्छ । नेपाल संवत् १०२९ देखि १०६२ (आज भन्दा ७५ वर्षअघि) सम्म नेपालभाषाको पुनर्जागरणकाल जारी रह्यो जसले यो भाषालाई आईसीयूबाट निकालेर पुनः जनताको घरघरमा पुर्‍याइदिए ।
आज ७५ वर्षपछि नेपालभाषा पुनः आईसीयूमै फर्केको छ । यसमा पञ्चायती व्यवस्थाका ३० वर्षे शासनले धेरै ठूलो भूमिका खेलेको छ । राजा महेन्द्रले राष्ट्रवादका नाममा एक भाषा एक भेष नीति लागू गरेपछि नेपालभाषालाई स्थानीय नगरपालिका, रेडियो नेपाल, स्कुलस्तरीय शिक्षा, लोकसेवा आदि विभिन्न ठाउँबाट घोक्रेठ्याँक लगाउँदै गए । नेपालभाषाका राम्रा साहित्यकारहरूलाई तान्दै नेपालीमा अल्झाइदिए । १९९७ सालमा सहिद भएका नेवार नेताहरूको नामबाट थर झिकिदिए (धर्मभक्त माथेमालाई 'धर्मभक्त' मात्र लेख्ने, शुक्रराज जोशीको ठाउँमा 'शुक्रराज शास्त्री' लेख्ने, गंगालाल श्रेष्ठको ठाउँमा 'गंगालाल' मात्र लेख्ने आदि) । यिनै कारणले गर्दा अहिले नेपालभाषामा लेख्ने, पढ्ने, बोल्ने व्यक्तिहरूसमेत कम हुँदै जान थालेको छ ।
यो भाषालाई आईसीयूबाट नझिक्ने हो भने यो जाने त सिधा मूर्दाघरमै हो । त्यसैले आफ्नो मातृभाषालाई आईसीयूबाट बाहिर निकाल्न अहिले विभिन्न ठाउँबाट विभिन्न प्रयास हुँदै आइरहेका छन् । त्यसैमध्ये एउटा प्रयास हुँदैछ, नेपालभाषा साहित्य नखः अर्थात् नेपालभाषा साहित्य महोत्सव । यही आउँदो भदौ ३१ गते पाटन दरवारमा हुने यो महोत्सव नेपालभाषामा पहिलो हो । नेपालभाषामा गरिने र भइरहने यस्ता कार्यक्रम नै अहिले भाषाप्रेमीहरूका त्यस्ता प्रयास हुन् जसले आईसीयूमा रहेको भाषालाई मूर्दाघरतिरको बाटाबाट मोडेर जनरल वार्डमा ल्याउन सक्ने आशा गरिएको छ ।
http://annapurnapost.com/news-details/79813

कल्चरल एक्सप्रेसन खोज्दै रिता


भाद्र १५, २०७४-संस्कृतिको प्रभावमा सबैमा पर्छ । चित्रकार रिता मानन्धर पनि सांस्कृतिक प्रभाव– सहित हुर्किइन् । यतिबेला उनी क्यानभासमा संस्कृतिको तिनै अनुभूतिलाई रंगमार्फत उतारिरहेकी छन् । बबरमलस्थित आर्ट काउन्सिलमा उनको ‘कल्चरल एक्सप्रेसन’ शीर्षकमा चौथो एकल चित्रकला प्रदर्शनी जारी छ ।

उनका चित्रमा नेवारी संस्कृतिको प्रभाव बढी भेटिन्छ । योमरी, गणेश, शंख, चक्र, मण्डला, मच्छिन्द्रनाथ, इन्द्रजात्रा, मन्दिर र स्तुपाजस्ता प्रतीकहरू उनका चित्रमा छन् । संस्कृति पस्किने क्रममा उनी आफूले भोगेका र देखेका दृश्यमा बढी केन्द्रित भएको पाइन्छ । क्यानसभामा पोतिएको रंगहरूमा हिन्दु धर्मको प्रभाव देखिन्छ । रातो र पहेंलो रंगले एकातिर ऊर्जाशीलता अनुभूति गराउँछ भने अर्कोतर्फ सांस्कृतिक सौन्दर्य । केही चित्रहरू अर्धमूर्त छ ।

उनको कलाको दृष्टिकोण अरूको भन्दा फरक छ । उनले सांस्कृतिक पक्ष झल्कने आकृतिमा जीवन्त महसुस गराउन केही नयाँ तरिका अपनाएकी छन् । मच्छिन्द्रनाथको रथको पांग्रा र शुभकार्यको संकेत मानिने गणेशको आकृतिमा उनको नयाँ काम झल्किन्छ । गणेशको सुँड र शरीरलाई उनले अत्यन्त सूक्ष्म ढंगले क्यानभासमा उतारेकी छन् । नेवारी समुदायमा घरको कोठादेखि ढोकासम्म देखिने सांस्कृतिक र धार्मिक आकृतिलाई पनि उनले क्यानभासमा उतारेकी छन् । संस्कृतिप्रतिको गर्व र यसको संरक्षणप्रतिको अभिप्रेरणा चित्रहरूम झल्किन्छ । प्रदर्शनीमा २२ चित्र छन् ।

प्रकाशित: भाद्र १५, २०७४

http://kantipur.ekantipur.com/news/2017-08-31/20170831081436.html

Thursday, September 7, 2017

दुई इतिहासकारको चार दशक लामो झगडा

कमलप्रकाश मल्ल भर्सेस महेशराज पन्त

रोहेज खतिवडा
काठमाडौं, भदौ २१
तस्बिर सौजन्य: कमलप्रकाश मल्ल (पारिवारिक स्रोत) र महेशराज पन्त (नागरिक)
समाज विज्ञान सूत्रमा आधारित हुँदैन। विचार, विधि र पक्षका आधारमा एउटै विषयको परस्परविरोधी नतिजा आउन सक्छ। यसले कहिलेकाहीँ यस्तो बहस सिर्जना हुन्छ, जुन प्राज्ञिकबाट व्यक्तिगत आरोपप्रत्यारोपमै रूपान्तरण हुन पुग्छ।
दुई ख्यातिप्राप्त इतिहासकारको साढे चार दशक लामो झगडा यसैको एउटा उदाहरण हो।
ती इतिहासकार हुन्- त्रिभुवन विश्वविद्यालयका अवकाशप्राप्त प्राध्यापक कमलप्रकाश मल्ल र संशोधन मण्डलका महेशराज पन्त।
प्राध्यापक मल्ल साहित्यका विद्यार्थी थिए। आधुनिक शिक्षा पाउने सुरूआती पुस्ताका थोरै भाग्यमानी नेपालीमध्ये उनी एक हुन्।
उनले मुजफ्फरपुर (भारत) को बिहार विश्वविद्यालयबाट अंग्रेजी साहित्यमा एमए गरे। पछि बेलायतको लिड्स विश्वविद्यालयबाट बिए ‘अनर्स’ गरे। त्रिभुवन विश्वविद्यालय सुरु भएको दुई-तीन वर्षभित्रै यहाँ पढाउने अवसर पाए। पढाउँदै गर्दा बेलायतबाटै भाषाशास्त्रमा पिएचडी पनि गरे।
साहित्य र भाषाशास्त्रका विद्यार्थी भए पनि उनको रूचि संस्कृतितर्फ तानियो। उनले इतिहासमा पनि कलम चलाए। त्यही भएर इतिहास हेर्ने उनको दृष्टिकोण संस्कृतिकेन्द्रित छ। खासगरी मल्लले काठमाडौंको नेवारी संस्कृति र इतिहासबारे विषद ज्ञान हासिल गरेका थिए। नेपालको इतिहास हेर्ने सन्दर्भमा उनको यो दृष्टिकोणले प्रभाव पारेको पाइन्छ।
संशोधन मण्डलका सदस्य महेशराज पन्त भने इतिहास अध्ययनको बिरादरीमा हुर्किएका हुन्।
उनका पिता नयराज पन्तले स्थापना गरेको गुरूकुलमा उनले सानैदेखि नेपालको इतिहासबारे पढ्ने अवसर पाए। ख्यातिप्राप्त संशोधन मण्डलका महत्वपूर्ण सदस्य उनले चाँडै नै नेपाली इतिहासका विभिन्न पक्षमा कलम चलाउन थाले। नेपालको इतिहासबारे अथाह जानकारी र सामग्रीमाझ हुर्किएका पन्तले चाँडै नै नेपाली इतिहासकारका रूपमा आफ्नो विशिष्ट पहिचान बनाए।
उनको इतिहास लेखन खासगरी पृथ्वीनारायण शाह केन्द्रित छ। पृथ्वीनारायण र शाहवंशबारे धेरै अध्ययन अनुसन्धान गरेकाले उनले नेपालको इतिहासलाई पृथ्वीनारायण शाह केन्द्रमा राखेर व्याख्या गर्ने गरेका छन्।
ज्ञानको पूर्वीय परम्परामा हुर्किएका महेशराजको जोड व्याख्या विश्लेषणभन्दा ‘एक्वीरेसी’ मा थियो। इतिहासमा योगी नरहरिनाथ र बाबुराम आचार्यको पथलाई उनीहरूले संशोधन गर्दै निरन्तरता दिएका छन्।
यता, पश्चिमा आधुनिकता र शिक्षा प्रणालीबाट प्रभावित मल्ल इतिहास लेखनमा भएको पश्चिमा विकासबारे पनि अवगत थिए। उनी नेपालको इतिहास लेखनमा यस्तै अपेक्षा राख्थे। फादर लुडविग स्टिलर वा नेपाली अर्थराजनीतिक इतिहासकार महेशचन्द्र रेग्मीले लेख्ने किसिमको विश्लेषणात्मक इतिहास उनको रूचिमा पर्थ्यो।
‘मल्लजी अलि विश्लेषणात्मक इतिहास लेखन रूचाउनुहुन्थ्यो,’ लामो समय त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा इतिहास अध्यापन गरेका प्राध्यापक त्रिरत्न मानन्धर भन्छन्, ‘संशोधन मण्डलको ध्यान धेरै तिथिमिति र राजा-महाराजाको नाम कुन ठीक भन्नेतिर हुन्थ्यो, ‘एक्वीरेसी’ मा उहाँहरूले ध्यान दिनुभयो। त्यसैले, उहाँहरूबीच एकअर्काको काम नरूचाउने परिस्थिति थियो।’
मल्ल र संशोधन मण्डलबीच सामान्य मतभेद पहिलेदेखि नै भए पनि २०२९ सालसम्म लिखित रूपमा कतै देखा पर्दैन।
२०२९ सालबाट देखिन थालेको दुई पक्षको मतभेद एक दशकमै व्यक्तिगत आरोपप्रत्यारोपमा पुग्यो। २०४० चैतमा पन्तले आफ्नो पत्रिका ‘पूर्णिमा’ मा मल्ललाई २९ पृष्ठ लामो चिठी लेखेपछि मतभेद झगडाको रूपमा छताछुल्ल भयो।
त्रिविको आर्थिक अनुसन्धान तथा विकास केन्द्र (सेडा) ले २०२९ सालमा ‘नेपाल इन पर्सपेक्टिभ्स’ नामक ग्रन्थ प्रकाशन गरेको थियो। प्राध्यापक मल्ल र पशुपतिशमशेर राणा यसका सम्पादक थिए। यसलाई नेपाल चिनाउने महत्वाकांक्षी पुस्तकका रूपमा लिइन्थ्यो। पुस्तकको सम्पादकीयमै नेपाल चिनाउने पुस्तक भनी दाबी गरिएको छ।
महेशराज पन्तले २०३१ माघमा संशोधन मण्डलको पत्रिका ‘पूर्णिमा’ मा ‘नेपाल इन पर्सपेक्टिभ्स’ को आलोचना गरेर एउटा लेख लेखे। यसमा उनले ‘नेपाल इन पर्स्पेक्टिभ्स’ मा भएका लेखमा रहेका तिथिमिति र नामका त्रुटि केलाउँदै मल्ल र राणामाथि व्यङ्ग्य गरे।
‘संसारलाई नेपालको परिचय दिन कम्मर कसेका विशेषज्ञ भनाउँदाहरूको ज्ञान कुन तहको छ भन्ने देखाउन ती सबै अशुद्धीको सप्रमाण खण्डन पूर्णिमाको यही अंकमा प्रकाशन गर्ने विचार गरिएको थियो,’ पन्तले लेखेका छन्। एकै अंकमा सबै त्रुटि औंल्याउन सम्भव नभएको भन्दै उनले पछि पनि निरन्तर यसबारे लेखिरहने उक्त लेखमा उल्लेख गरेका छन्। त्यसपछि विभिन्न लेखमा उनले यो पुस्तकको आलोचना गर्ने काम गरिरहे। एक दशकपछि ‘नेपाल इन पर्सपेक्टिभ्स’ को दोस्रो भाग निकाल्ने प्रसंग सुन्नासाथ मल्ललाई सम्पादक बनाउन उचित छैन भनी लेखे। यसमा पनि उनले मल्लका त्रुटि केलाउन मेहनत गरेका छन्।
घोचपेच चल्दै जाँदा यो दशकको अन्तिमतिर विवाद र मतभेदले झगडाकै रूप लिन खोजेको देखिन्छ। यसबेलाको मुद्दा नेपाल संवतलाई राष्ट्रिय मान्यता दिन हुन्छ कि हुन्न भन्ने थियो।
बहसबाट झगडातिर
कमलप्रकाश मल्लले मेरी स्लसरको पुस्तक ‘नेपाल मण्डल’ बारे २०४० सालमा समीक्षा लेखे। यही समीक्षाले दुई इतिहासकारबीच झगडाको आगो बाल्न मट्टीतेलको काम गर्‍यो।
त्रिविको नेपाल तथा एसियाली अनुसन्धान केन्द्रबाट प्रकाशित हुने ‘कन्ट्रिब्युसन्स टु नेपाल स्टडिज’ को २०४० पुस अंकमा मल्लको यो समीक्षा प्रकाशित भएको थियो। यसमा नेपाल उपत्यकाको इतिहास र संस्कृतिबारे मल्लको विषद ज्ञानको छाया देखिन्छ। यो समीक्षा उनले संशोधन मण्डलको आलोचना गर्न पनि प्रयोग गरेका छन्, तर प्राज्ञिक लेखनको भाषा र दायरबाट उनी बाहिर निस्केका छैनन्।
यसमा उनले संशोधन मण्डलको ‘श्री ५ पृथ्वीनारायण शाहको उपदेश’ नामक कृतिको जमेर आलोचना गरेका छन्। मेरी स्लसरले यो पुस्तकलाई आफ्नो महत्वपूर्ण स्रोतका रूपमा प्रयोग गरेकी थिइन्। स्लसर भर परेको यो पुस्तकलाई मल्लले जबर्जस्ती महत्व सिर्जना गर्न खोजिएको भनी आलोचना गरेको प्राध्यापक मानन्धर बताउँछन्।
‘मल्लजीले नेपाल मण्डलको समीक्षा गर्दा संशोधन मण्डलको दिव्योपदेशबारे त्यति आलोचना नगर्नुभएको भए हुन्थ्यो,’ उनले भने, ‘यसले महेशराजजीहरूलाई थप चित्त दुखाएको हुनसक्छ। त्यसलगत्तै महेशराजजीले २९ पृष्ठ लामो चिठी लेख्नुभयो।’
यो १३५० पृष्ठको किताबमा नयराज पन्तले गरेको दिव्योपदेशको काव्यात्मक रूपान्तरण, आधुनिक नेपाली भाषामा व्याख्या, पृथ्वीनारायण शाहसँग सम्बन्धित चिठीपत्र, भाषा वंशावलीको पृथ्वीनारायण शाहसँग सम्बन्धित खण्ड, शुद्धिपत्रसमेत समावेश छ। पृथ्वीनारायण शाहको १० पृष्ठको उपदेशलाई जबर्जस्ती १३५० पृष्ठको पुस्तक बनाइएको भन्दै मल्लले आलोचना गरेका छन्। उनले पृथ्वीनारायण शाहको दिव्योपदेश बुझ्न संशोधन मण्डलको पुस्तकभन्दा लुडविग स्टिलरको ‘पृथ्वीनारायण शाह इन द लाइट अफ दिव्योपदेश’ भन्ने ७८ पृष्ठको पुस्तक धेरै उपयोगी भएको तर्क गरेका छन्।
‘यसले पनि महेशराजजीलाई धेरै नराम्रो लागेको हुनसक्छ,’ प्राध्यापक मानन्धर भन्छन्, ‘संशोधन मण्डलले निकै मेहनतले तयार गरेको किताबलाई उहाँले स्टिलरको किताबसँग दाँजिदिनु भयो, त्यो पनि अर्कै किताबको समीक्षा लेख्दा।’
मल्लले संशोधन मण्डल र दिव्योपदेशको आलोचना गरे पनि प्राज्ञिक भाषा नै प्रयोग गरेको मानन्धर बताउँछन्। पन्तले लेखेको २९ पृष्ठ लामो चिठीमा भने प्राज्ञिक मतभेदभन्दा धेरै व्यक्तिगत आक्षेपले ठाउँ लिएको छ। उनलै सन्दर्भ नै नभएका यसअघिका सबै विवाद यो लेखमा ल्याएका छन्।
पन्तले लेखेको चिठीमा सुरूका निकै पाना संशोधन मण्डलले तयार पारेको यही पुस्तकको महत्व बुझाउन खोजिएको छ भने केही पृष्ठ स्टिलरले दिव्योपदेशमा गरेको अनुवादका गल्ती औंल्याउन। स्टिलरले अनुवादमा गरेको गल्ती औंल्याएर उनले आफ्नो पुस्तकको महत्व बुझाउने प्रयास गरेका छन्।
चिठी प्रकाशित हुनुअघिसम्म प्राज्ञिक स्तरमा भइरहेको बहस त्यसपछि भने व्यक्तिगत आरोपप्रत्यारोपमा रूपान्तरण भएको थियो।
‘विद्वानहरूबीच बहस हुनु राम्रो हो,’ प्राध्यापक मानन्धर भन्छन्, ‘तर यस्तो व्यक्तिगत आरोपप्रत्यारोप उहाँहरूका लागि सुहाउँदो थिएन। यसले प्राज्ञिक बहस ओझेल पार्ने र विषयान्तर गर्ने काम गर्‍यो। उहाँहरूको यो भिन्न दृष्टिकोणले हामीलाई नेपाली इतिहास अध्ययनबाट प्राप्त हुनसक्ने कुनै पनि नयाँ कुरा प्राप्त भएन।’
महेशराज पन्तले यो चिठीमा ‘इनाप’ पत्रिकाको गाईजात्रे अंकमा आफ्नो मानमर्दन गरेको भन्दै असन्तुष्टि पनि पोखेका छन्। उक्त अंकमा हास्य व्यंग्यका रूपमा ‘श्री मदेशदाश पन्तले रचना विभागबाट’ चार हजार रूपैयाँ दक्षिणा लिएर नेपाल संवतको विरोध गरेको स्वीकार गरे भनी लेखिएको छ। ‘इनाप’ का सम्पादक प्राध्यापक मल्लका भाइ मल्ल के सुन्दर थिए। यसमा कमलप्रकाश मल्ल आफैं संलग्न थिएनन्।
प्राध्यापक मानन्धर भन्छन्, ‘कमलप्रकाशजी संलग्न नरहेकाले यसबारे महेशराजजीले उल्लेख नगर्नु नै बुद्धिमानी ठहर्थ्यो।’
पन्तले चिठीमा कमलप्रकाश मल्ल अवसरवादी चरित्र भएका तर इतिहासबारे कलम चलाउन पर्याप्त ज्ञान नभएका व्यक्ति भएको आरोप लगाएका छन्।
मल्लले यसको जवाफमा अर्को लामो लेख लेखेका छन्, ‘इम्पेकेबल हिस्टोरियोग्राफी इन नेपाल: अ रिबटल’। २०४१ सालमा उनले तयार पारेको यो लेख नेपाल अध्ययन केन्द्रले पुस्तिकाकै रूपमा प्रकाशन गर्यो। यो लेखमा उनले मूलत: मेरी स्लसरले संशोधन मण्डलको प्रशंसा गर्न प्रयोग गरेको ‘इम्पेकेबल हिस्टोरियोग्राफर’ भन्ने शब्दावलीको आलोचना गरेका छन्। विश्वमा कुनै पनि देशमा नभएको ‘इम्पेकेबल’ अर्थात् ‘पूरै त्रुटिहिन’ इतिहासकार भनी संशोधन मण्डललाई उडाएका छन्।
यो लेखमा मल्ल पनि प्राज्ञिक स्तरबाट ओर्लिएर व्यक्तिगत गालीगलौजमा पुगेको प्राध्यापक मानन्धरको टिप्पणी छ। मल्लले यहाँ पन्तको आनीबानीबारे उनका पिता नयराज पन्तले आफूलाई सुनाएका कुरासमेत उल्लेख गरेका छन्।
प्राध्यापक मानन्धरको बुझाइमा मल्लले नेपाली इतिहासबारे केही महत्वपूर्ण विषय उठान गरेका थिए। नेवार भएकै कारण ती विषय उठान गरेको भन्ने महेशराज पन्तहरूको सोच रह्यो। उनीहरूले सधैं मल्ल जातिवादी र पश्चिमाबाट प्रभावित भएको आरोप लगाइरहे।
मल्लले पनि संशोधन मण्डललाई दरबारको भक्ति गाउने समूहका रूपमा पूर्वाग्रही आँखाले मात्रै हेरे। संशोधन मण्डलले नेपालको इतिहास लेखनमा पुर्याएको योगदानको कदर गर्न सकेनन्।
व्यक्तिगत आरोपप्रत्यारोपले धेरै ठाउँ लिए पनि यी दुई इतिहासकारबीचको विवादमा केही महत्वपूर्ण विषय छन्। तीमध्ये एउटा नेपाल संवत र विक्रम संवतको इतिहास हो।
प्राचीन नेपाल विशाल थियो कि थिएन भन्ने अर्को प्रश्नमा यी दुई इतिहासकारको मत बाझिएको छ, जुन अहिलेसम्म विवादकै विषय छ। पृथ्वीनारायण शाहले नेपाल एकीकरण गरेका हुन् कि गोर्खा राज्य विस्तार गरेका हुन् भन्ने विषयमा पनि यी दुई इतिहासकारको मत बाझिएको छ।
‘नेपाल संवतको सान्दर्भिकता’ र ‘नेपाल संवतलाई राष्ट्रिय मान्यताको अनौचित्य’
२०३६ सालमा नेपाल भाषा मंका: खल:ले नेपाल संवतलाई राष्ट्रिय मान्यता दिनुपर्ने माग अघि सारे। यसले आन्दोलनकै रूप लियो। त्यसबेला खल:का अध्यक्ष पद्मरत्न तुलाधर थिए भने महासचिव थिए मल्ल के सुन्दर।
यो मागलाई कमलप्रकाश मल्लले प्राज्ञिक समर्थन दिए। महेशराज पन्त भने विरोधमा थिए। उनले पटकपटक नेपाल संवतलाई राष्ट्रिय मान्यता दिन नहुने धारणा राख्दै आएका थिए।
मल्ललाई लेखेको २९ पृष्ठ लामो चिठीमा उनले यसको कारण खुलाएका छन्,’जब यस्ता माग पूरा हुँदै जान्छन्, तब अरू माग बढ्दै जान्छन् र हाम्रा पुर्खाले निकै कष्टले आर्जेको हाम्रो देशको राष्ट्रिय एकतामा खलल पर्न जान्छ भन्नेदेखि एक जना ऐतिहासिकको नाताले यस विषयमा बोल्नु मैले जरूरी ठहर्याएँ।’
नेपाल संवतलाई राष्ट्रिय मान्यता दिनहुन्न भनी ‘मानस’ पत्रिकामा उनको अन्तर्वार्ता छापिएको उनले यही पत्रमा उल्लेख गरेका छन्। २०३९ सालमा उनले ‘नेपाल संवतको राष्ट्रिय मान्यताको अनौचित्य’ भन्ने पुस्तिका छपाए। २०३९ सालमै मल्लले ‘दि रिलेभेन्स अफ नेपाल संवत’ अर्थात ‘नेपाल संवतको औचित्य’ शीर्षकको लेख छपाए।
पन्तको पुस्तिका र मल्लको लेख प्रकाशित भएको तिथिमिति पनि रोचक छ। पन्तको पुस्तक विक्रम संवत सुरु हुने दिन अर्थात् २०३९ वैशाख पूर्णिमामा सार्वजनिक भएको थियो भने मल्लको लेख नेपाल संवत सुरू हुने दिन नै प्रकाशित भयो।
यो लेखमा प्राध्यापक मल्लले पन्तलाई जवाफ दिँदै नेपाल संवतको महत्व स्थापित गर्ने प्रयास गरेका छन्। यही क्रममा उनले नेपालमा श्री ३ चन्द्रशमशेरको पालादेखि सरकारी कामकाजबाट नेपाल संवत हटाई विक्रम संवत प्रयोगमा ल्याएको दाबी गरेका छन्।
पन्तले उनको यो दाबी खण्डन गरेका छन्। मल्ललाई लेखेको चिठीमा उनले लेखेका छन्, ‘नेपाल संवत पहिले पनि नेवार राज्यमा मात्र प्रचलनमा थियो, पछि नेपाल राज्य एक हुँदै गएपछि यस संवतको चलनचल्ती अझ घट्दै गयो…। विक्रम संवतको चलन नेपाल राज्य एक हुनुअघिको होइन, अनेकन राज्यमा सयौंवर्ष अगाडिदेखि थियो, नेवार राजाहरूका राज्यमा पनि विक्रम संवत नौलो थिएन।’
प्राध्यापक मानन्धर यी दुवै दाबीलाई अतिवादीको उपमा दिन्छन्।
उनका अनुसार मध्ययुगको नेपाल उपत्यकामा नेपाल संवत नै प्रयोग भएको प्रशस्तै प्रमाण भेटिन्छ। विक्रम संवतको प्रचलन भने चन्द्रशमशेरले नचलाएको उनी बताउँछन्।
‘पृथ्वीनारायण शाहले काठमाडौं जितेसँगै विक्रम संवतको प्रचलन नेपाल उपत्यकामा सुरु भयो,’ मानन्धर भन्छन्, ‘चन्द्रशमशेरले सिक्कामा नेपाल संवत हटाएर विक्रम संवत राखेका हुन्।’
उनका अनुसार चन्द्रशमशेरले तिथिको प्रचलन हटाएर गते चलाउन पनि सुरु गरेका थिए। यसलाई मल्लले झैं चन्द्रशमशेरले नै नेपाल संवत हटाएर विक्रम संवत चलाएको भनी व्याख्या गर्नु गलत हुने उनको भनाइ छ।
नेपाल संवतको राष्ट्रिय मान्यताले नेपालको एकतामा खलल पुर्याउँछ भन्ने पन्तको धारणा पनि गलत भएको उनी बताउँछन्।
बाबुराम भट्टराई प्रधानमन्त्री भएका बेला सरकारले नेपाल संवतलाई राष्ट्रिय मान्यता दिइसकेको छ। अहिले नेपालका दैनिक पत्रिका, पात्रो, भित्तेपात्रोहरू सबैतिर विक्रम संवतसँगै नेपाल संवत पनि देख्न सकिन्छ। यसले राष्ट्रिय एकतामा खलल नपुर्‍याएर अझ बलियो बनाउन सहयोग पुर्‍याएको मानन्धरको धारणा छ।
नेपाल संवतलाई राष्ट्रिय मान्यता दिँदा विक्रम संवतलाई खारेज गर्नुपर्छ भन्ने माग पनि व्यवहारिक नभएको उनको टिप्पणी छ।
‘नेपाल संवतलाई राष्ट्रिय मान्यता दिनु राम्रो कुरा हो,’ उनी भन्छन्, ‘तर अब विक्रम संवत हटाएर नेपाल संवत मात्रै चलाउनुपर्छ भन्ने माग व्यवहारिक थिएन।’
के प्राचीन नेपाल विशाल थियो?
महेशराज पन्तका पिता नयराज पन्तले प्राचीन नेपाल अहिलेको जत्रै विशाल रहेको, स्थिर सीमा रहेको र राजनैतिक स्थिरता रहेको दाबी गरेका छन्। महेशराज पन्तले पनि आफ्ना पिताकै भनाइ अनुसरण गर्दै आएका छन्।
भारतको इलाहावादमा रहेको समुद्रगुप्तको शिलालेखलाई उनले यसको एक प्रमाणका रुपमा दाबी गरेका छन्। यो शिलालेखको ‘कामरूप नेपाल कर्तृपुर’ भन्ने वाक्यांशलाई नेपाल ठूलो थियो भन्ने प्रमाणका रूपमा नयराजले पेस गरेका छन्। कामरूप (अहिलेको भारतको आसाम राज्य) र कर्तृपुर (कुमाउँ गढवाल) को बीचमा नेपाल उल्लेख भएकाले तत्कालीन नेपाल अहिलकै जत्रो थियो भन्ने उनको दाबी छ।
मल्लले भने पन्तको दाबी ‘हावादारी’ भनेका छन्। कर्तृपुर र कामरूपको बीचमा नेपाल शब्द हुनु यो बीचको सबै भूभाग नेपाल थियो भन्ने प्रमाण नभएको उनको तर्क छ।
नयराज पन्तले मानदेवको चांगु शिलालेखलाई पनि यसको प्रमाणको रुपमा अघि सारेका छन्। मल्ल भने यो शिलालेखको अर्थ प्रस्ट नभएको दाबी गर्छन्।
प्राध्यापक त्रिरत्न मानन्धर यस विषयमा थप अनुसन्धानको खाँचो रहेको औंल्याउँछन्।
‘नेपाल विशाल थियो भन्ने यथेष्ट प्रमाण छैन,’ उनी भन्छन्, ‘यो समयको दक्षिण एसियाको इतिहास हेर्ने हो भने एकदमै ठूलो अस्थिरता देखिन्छ।’
यक्ष मल्लको पालामा आएर मात्रै नेपाल विभाजन भएको भन्ने पन्तको दाबी असंगत देखिने उनको टिप्पणी छ। बरू त्यसबीच कुनै कालखण्डमा नेपालको सीमाना काठमाडौं उपत्यका नाघेर केही बाहिरसम्म फैलिएको हुनसक्ने उनी बताउँछन्।
‘यति टिप्पणी गरेर पुग्दैन,’ उनले भने, ‘यो अनुसन्धानयोग्य विषय हो। थप अनुसन्धानको खाँचो छ।’
नेपाल एकीकरण कि गोर्खा राज्य विस्तार?
प्राध्यापक मल्ल र इतिहासकार पन्तबीच पृथ्वीनारायण शाहको सैनिक अभियान नेपाल एकीकरण हो कि गोर्खा राज्य विस्तार भन्नेमा पनि विवाद छ।
इतिहास संशोधन मण्डलले यसलाई नेपाल एकीकरणको अभियान भनेको छ भने कमलप्रकाश मल्लले गोर्खा राज्य विस्तार भन्ने शब्दावली प्रयोग गरेका छन्।
प्राचीन कालमा विशाल रहेको नेपाल बीचमा टुक्राटुक्रा भएकाले पृथ्वीनारायण शाहले एकीकरण गरेको तर्क संशोधन मण्डलको छ। मल्लले यसबारे कुनै तर्कवितर्क गरेका छैनन्, तर गोर्खा राज्य विस्तार भन्ने शब्दावली प्रयोग गरेका छन्।
नेपाली इतिहासको अध्ययनमा चासो राख्नेमाझ पछिल्लो समय यो विषय चासोको विषय बनेको छ।
प्राध्यापक मानन्धरको विचारमा यो विषयमा पनि मल्ल र पन्तले अतिवादी सोच राखेका छन्। पृथ्वीनारायण शाहले आफ्नो सैनिक अभियान गोर्खा राज्य विस्तारका लागि सुरु गरेको तर पछि नेपाललाई ब्रिटिस र मुगलबाट जोगाउने दबाबका कारण यसको भूमि बढाउन लागिपरेको उनको तर्क छ।
पृथ्वीनारायण शाहलाई अध्ययन गर्न दिव्योपदेशलाई आधार मान्नुपर्ने उनको भनाइ छ।
दिव्योपदेशमा सुरुमा काठमाडौं उपत्यकाको राजा हुने मोहका कारण पृथ्वीनारायण शाहले सैनिक अभियान सुरु गरेको स्पष्ट उल्लेख भएको उनी बताउँछन्।
दिव्योपदेशमा लेखिएको छ, ‘चन्डागिरीमा आइपुग्यापछि नेपाल कुन हो भनि सुध्याँञा र त्यो भादगाउँ हो, त्यो पाटन हो, त्यो काठमाडौं हो भनि देषा (या) र। मेरो मनमा यी तीन सहरको राजा हुन पाया त हुँदो हो भन्ने यस्तो मनमा परिरहेथ्यो।’ (नेपाल ल कमिसनको वेबसाइटमा रहेको दिव्योपदेशबाट)
पृथ्वीनारायण शाह किन काठमाडौं उपत्यका जित्न चाहन्थे भन्ने यसैले प्रस्ट पार्ने उनको भनाइ छ।
पछि गएर भने राज्य विस्तार मात्रै नभएर नेपाललाई ब्रिटिस र मुगलहरूको हस्तक्षेपबाट सुरक्षित राख्न पनि नेपालको भूमि बढाउने दबाब पृथ्वीनारायण शाहमा परेको उनको धारणा छ।
‘पृथ्वीनारायण शाहको सैनिक अभियान गोर्खा राज्य विस्तारका रूपमा सुरु भयो र नेपाल एकीकरणमा रूपान्तरण भयो। यसमा कुनै अतिवादी सोच राख्न आवश्यक छैन,’ मानन्धरले भने।
दिव्योपदेश: अ लेट म्यानुस्क्रिप्ट?
मेरी स्लसरको किताब ‘नेपाल मण्डल’ को समीक्षा लेख्ने क्रममा प्राध्यापक मल्लले पृथ्वीनारायण शाहको दिव्योपदेशलाई ‘अ लेट म्यानुस्क्रिप्ट’ अर्थात् पछि लेखिएको लेख भनी संज्ञा दिए। संशोधन मण्डलले तयार पारेको ‘श्री ५ पृथ्वीनारायण शाहको उपदेश’ को महत्व घटाउन मल्लले यस्तो लेखेको आरोप महेशराज पन्तले लगाएका छन्।
मल्लले लेखका छन्, ‘यो पछि लेखिएको (लेट म्यानुस्क्रिप्ट) १० पेजको संस्करण हो।’
मल्लको यही वाक्यको जवाफ दिन पन्तले आफ्नो २९ पृष्ठ लामो चिठीमा ‘श्री ५ पृथ्वीनारायण शाहको उपदेश’ बाट पिता नयराज पन्तको लेखको निकै लामो उद्धरण प्रस्तुत गरेका छन्। जसमा नयराजले दिव्योपदेशको पाण्डुलिपि फेला पारेको प्रसंगदेखि पुस्तक किन लेख्नुपर्‍यो भन्नेसम्म अर्थ लगाएका छन्।
प्राध्यापक मानन्धरका अनुसार दिव्योपदेश कहिले लेखियो भन्ने अझै निर्क्यौल भइसकेको छैन। यसमा इतिहासकारको आ-आफ्नै मत छ। ती अनुमान मात्रै भएको मानन्धर बताउँछन्।
नेपाली भाषाका इतिहासकार बालकृष्ण पोखरेलले यसलाई पृथ्वीनारायण शाह र प्रतापसिंह शाहको मृत्यु भइसकेपछि रणबहादुर शाहको पालामा लेखिएको तर्क गरेका छन्।
२०२२ सालमा प्रकाशित ‘इतिहास प्रकाश’ मा योगी नरहरिनाथले १४० वर्षपहिले अर्थात विसं १८८२ तिर यसको सक्कली पाण्डुलिपि तयार पारिएको दाबी गरेका छन्। यो बालकृष्ण पोखरेलले दाबी गरेभन्दा निकै पछि अर्थात् राजेन्द्रविक्रम शाहको समय हो।
सबै इतिहासकारको मत यो ‘दिव्योपदेश’ पृथ्वीनारायण शाहले बोल्दै गर्दा नलेखिएर त्यसको निकै पछि लेखिएको थियो भन्ने नै हो। त्यसैले, मल्लले भनेझैं ‘दिव्योपदेश’ एउटा ‘लेट म्यानुस्क्रिप्ट’ नै हो भन्ने प्राध्यापक मानन्धरको तर्क छ।
यही चिठीमा महेशराज पन्तले दिव्योपदेश नाम कसरी रह्यो भन्ने पनि स्पष्ट पारेका छन्।
पन्तका अनुसार सुरुमा पाण्डुलिपि फेला पर्दा यसको कुनै नाम थिएन। इतिहासकार बाबुराम आचार्यले यसलाई ‘पृथ्वीनारायण शाहको व्याख्यान’ नाम दिएका थिए। ‘दिव्योपदेश’ भनी नामकरण गर्ने व्यक्ति योगी नरहरिनाथ हुन्। नयराज पन्तले भने ‘श्री ५ पृथ्वीनारायण शाहको उपदेश’ लेखे भनी पन्तले २०७१ सालको राजधानी दैनिकमा प्रकाशित लेखमा खुलाएका छन्।
निरन्तर आरोप-प्रत्यारोप
२०४०-४१ सालको यो आरोप-प्रत्यारोपपछि पनि मल्ल र पन्तको झगडा निरन्तर चलिरह्यो।
मल्लले ‘इम्पेकेबल हिस्टोरीयोग्राफी इन नेपाल: अ रिबटल’ लेखपछि पन्तले फेरि ‘नेपाल इन पर्सपेक्टिभ्स’ मा समावेश मल्लको लेखमा खोट औंल्याउन अर्को लेख लेखे। पूर्णिमाको २०४१ चैत अंकमा प्रकाशित ‘नेपाल इन पर्सपेक्टिभ्स’ को ‘गर्भैमा रहेको संस्करणको विषयमा’ शीर्षक लेखमा पन्तले ‘नेपाल इन पर्सपेक्टिभ्स’ को दोस्रो भाग प्रकाशित गर्दा मल्ललाई सम्पादक मण्डलमा राख्न नहुने तर्क गरेका छन्। यसको पुष्टि गर्न उनले पहिलो भागमा रहेको मल्लका लेखमा भएका कमजोरीको फेहरिस्त बटुलेका छन्।
त्यसपछि लामो समय दुईबीचको वादविवादले साम्य रूप लिएको देखिन्छ। पञ्चचायतको अन्तिम कालखण्डतिर प्राज्ञिक रूपमा मल्लको सक्रियता घट्यो। उनी केही समय जाँचबुझ आयोगको अध्यक्षका रूपमा जागिरमा पनि लागे।
पछि उनी अमेरिकाको बर्कले विश्वविद्यालयको भिजिटिङ प्रोफेसरका रूपमा अमेरिका आउजाउ गर्न थाले। छोरा अभि अमेरिकामै स्थायी बसोबास गरिरहेकाले उनी उतै बस्न थाले।
यसको निकै लामो समयपछि २०६०/६१ मा प्रकाशित दुई लेखमा उनले पुन: संशोधन मण्डलको आलोचना गरे।
‘मानदेव संवत: अ इन्भेस्टिगेसन इन्टु अ हिस्टोरिकल फ्रड’ भन्ने लेखमा उनले संशोधन मण्डलले दाबी गर्दै आएको मानदेव संवत भन्ने कुनै अलग संवत नभएको तर यो नेपाल संवत नै रहेको उल्लेख गरेका छन्। ‘द राइज एन्ड फल अफ द रिभिजनिस्ट इन नेपाली हिस्ट्री’ शीर्षकको अर्को लेखमा पूरै संशोधन मण्डलको आलोचनामा केन्द्रित गरेका छन्।
महेशराज पन्तले पनि आफ्ना लेखमा कुनै न कुनै रूपमा मल्लको आलोचना गरिरहे।
२०६९ सालमा मदन पुरस्कार गुठीले संशोधन मण्डललाई ‘जगदम्बा श्री’ सम्मान अर्पण गरेपछि पुन: यो विवादले ठाउँ लियो। यसमा असन्तुष्टि जनाउँदै मल्लले अमेरिकाबाटै एउटा टिप्पणी लेखे। रत्न पुस्तक भण्डारले प्रकाशन गर्ने पत्रिका ‘पुस्तक संसार’ मा उनको यो टिप्पणी छापियो।
उनले २०४१ सालमा महेशराज पन्तलाई लेखेको जवाफयताका प्रसंग ल्याएर संशोधन मण्डल र खासगरी पन्त दाजुभाइ (महेशराज पन्त र दिनेशराज पन्त) ले निरन्तर आफूविरूद्ध दुष्प्रचार गरेको लेखेका छन्। संशोधन मण्डल कुनै विचार पद्धति नभएकाले पुरस्कार दिनुको औचित्य नभएको उनले टिप्पणी गरेका छन्।
यसको केही वर्षपछि मल्लका दुई महत्वपूर्ण पुस्तक एकसाथ प्रकाशनमा आए, ‘रोड टु नोह्वेर’ र ‘फ्रम लिटरेचर टु कल्चर’।
‘रोड टु नोह्वेयर’ पहिले नै साझाबाट प्रकाशित भए पनि यसलाई जगदम्बा प्रकाशनले पुन: प्रकाशित गरेको थियो। ‘फ्रम लिटरेचर टु कल्चर’चाहिँ उनका बाँकी लेखहरूको संगालो हो।
यी दुवै पुस्तकबारे पन्तले राजधानी दैनिकमा समीक्षा लेखे। उनका दुवै समीक्षा मल्लका कमजोरी औंल्याउनमा केन्द्रित छन्। उनले पुस्तकका विशेषता वा गुणबारे चर्चा गर्न कुनै शब्द खर्च नगरी मल्लसँग प्राज्ञिक खुबी थिएन भन्ने प्रमाणित गर्ने प्रयास गरेका छन्।
दुवै पुस्तक निस्किँदा मल्ललाई पार्किन्सन्सले सताउन सुरू गरिसकेको थियो। त्यसलगत्तै उनी थला परे। ८२ वर्षमा हिँडिरहेका मल्ल अमेरिकामा छोरा अभिको स्याहारसुसारमा छन्।
मार्टिन चौतारीको जर्नल ‘समाज अध्ययन-११, २०७३’ मा सञ्जय शेरचनले मल्लको ‘फ्रम लिटरेरचर टु कल्चर’ को समीक्षा लेखेका छन्। त्यसपछि पन्तले हालसालै राजधानी दैनिकमा अर्को लेख लेखे। सञ्जय शेरचनको समीक्षाप्रति असन्तुष्टि जनाउँदै उनले मल्लमा ज्ञानको कमी रहेको आरोप लगाएका छन्।
उनले लेखेका छन्, ‘प्रमाणबाट जे सिद्ध हुन्छ, त्यसमा चित्त नबुझाई वर्गविशेषको सन्तुष्टिका लागि पहिलेबाटै स्थापित सिद्धान्त पुष्टिका लागि पनि कमलप्रकाश मल्ल लागेको देखिन्छ। त्यसमाथि मौकापरस्ति पनि उनमा कम देखिँदैन।’
रोगले थला परेपछि कमलप्रकाश मल्लको कलम बन्द भए पनि समयसन्दर्भमा महेशराज पन्त भने मल्लविरूद्ध लागि नै रहेका छन्। २०३० साल हाराहारीबाट सुरु भएको यो मतभेद चार दशक पुग्दा पनि अझै चलिरहेको छ।
नेपाली इतिहास लेखनको अध्येयताका लागि यो विवाद र झगडा रूचिकर हुनसक्छ। प्राज्ञिक बहसमा अगाडि जानुपर्ने मुद्दाहरू व्यक्तिगत आरोप-प्रत्यारोपले ओझेल पारेकाले खल्लो पनि बनाउँछ।
‘केही समयको विवादपछि नै एकले भनेको कुरा अर्कोले नस्वीकार्ने परिस्थिति भयो। कमलप्रकाशले राम्रै गरे पनि महेशराजजीले राम्रो नभन्ने र महेशराजले राम्रै गरे पनि कमलप्रकाशजीले राम्रो नभन्ने अवस्था आयो,’ प्राध्यापक मानन्धर भन्छन्।
इतिहास लेखनमा पनि यो पूर्वाग्रहको छाया देखिने उनको भनाइ छ।
https://setopati.com/social/83122