Sunday, December 24, 2023

भातदेखि भगवान्‌सम्म

 पुस ७, २०८० मल्ल के. सुन्दर

भातको मुख्य प्रयोजन हो– पोषण । तर, नेपालमण्डलमा भात केवल खाना होइन । रैथानेहरू अनुष्ठानयोग्य प्राकृतिक उपहारका रूपमा भातको पूजा गर्छन् । संस्कार, संस्कृति, परम्परा र आस्था–अभिव्यक्त गर्ने एक महत्त्वपूर्ण माध्यम हो– भात ।

रातो मच्छेन्द्रनाथको आख्यानसँग परिचितलाई थाहा छ– खेतीपातीमा समस्या भएपछि राजा नरेन्द्रदेव सहितको टोली आसाम कामारूप कामाक्षसम्म पुगेर उनलाई नेपालमण्डल ल्याइपुर्‍याइएको थियो । त्यसै अर्थमा मच्छेन्द्रनाथलाई कृषिसँग जोडेर सहकालका देवता भनिन्छ ।


आख्यानअनुसार, उपत्यकामा रोपिएको धानका बालामा चामलको गेडा फलेन, फोक्टा रह्यो । समाधानका लागि धानबालीका ज्ञाताका रूपमा मच्छेन्द्रनाथलाई निम्त्याउन नेपालमण्डलका राजा–प्रजाबाट सो प्रयत्न गरिएको थियो । त्यो ईस्वी ६४३–६७९ को प्रसंग थियो । यो आख्यानबाट थाहा हुन्छ– त्यतिखेरै नेपालमण्डलमा धानखेतीको प्रचलन थियो । हाडीगाउँको एक जलद्रोणीमा संवत् १७४ (ई.सं. ७४९) को प्रियवर्माको संक्षिप्त अभिलेखमा ‘ॐ अन्दिग्रामे...’ (चामल पाइने ग्राम–वर्तमान हाडीगाउँ) वाक्य छ । त्यस वाक्यांशले आठौं शताब्दीतिरै खाद्यान्नका रूपमा चामल लोकप्रिय भइसकेको पुष्टि गर्छ ।

फेरि पनि धानबाली र खाद्यान्नका रूपमा चामलको सुरुवात नेपालमा कहिलेदेखि भयो ? हामिसँग कुनै प्रामाणिक इतिहास छैन । अध्येयता भन्छन्– धानखेतीको ज्ञान मूलतः चीनबाट विस्तारित भएको हो । लगभग ७ हजार ईसापूर्व मध्य तथा पूर्वी चीनको भूमिमा धानखेती सुरु भइसकेको थियो, त्यहीँबाट याङ्गत्से नदीको तटीय क्षेत्र भियतनाम, थाइल्यान्ड, म्यानमार हुँदै नागाल्यान्ड, मिजोरिम, आसाम हुँदै नेपाल आइपुग्यो ।

पृथक् सामाजिक स्वरूप, भौगोलिक अवस्था, रुचिअनुसार चामल अर्थात् भातलाई फरक–फरक शैलीमा उपभोग गरिन्छ । तर, सबैका लागि चामल/भातको प्रयोजन मूलतः पोषणकै लागि हो । तसर्थ भात/चामलको सर्वजनिन पहिचान एक खाद्य सामग्री नै हो ।

तर, नेपालमण्डलका रैथानेका लागि चामल केवल खाद्य पदार्थ होइन । धान वा चामल वा भात खाद्य प्रयोजनभन्दा पर संस्कार, संस्कृति, परम्परा र आस्था अभिव्यक्त गर्ने एक महत्त्वपूर्ण माध्यम बनेको छ यहाँ । त्यसैले यहाँका रैथानेहरू प्रत्येक वर्ष मंसिर शुक्ल पूर्णिमाका दिनलाई धान्यपूर्णिमा मान्छन् र त्यस दिन उनीहरूका लागि एउटा सुखद् उत्सव/पर्व बन्छ । अनि धानलाई खाद्यान्न पदार्थभन्दा विशिष्ट र अनुष्ठानयोग्य प्राकृतिक उपहार ठानी त्यसको श्रद्धापूर्वक पूजा गरिन्छ ।

पोषण र परिकारका रूपमा विकसित हुँदै गएको ज्ञानको व्यावहारिक प्रस्तुतिस्वरूप रैथानेहरू धान कुटेर चामल मात्रै तयार गर्दैनन्, त्यसको पीठोबाट स्वादिलो परिकार ‘योमरी’ नै पस्किन्छन् । अनि चाकु र तीलसहित एकखाले रसिलो–पोसिलो रोटी–योमरी आहारको रूपमा ग्रहण गर्छन् । चामलको पीठोबाट बनाइएको योमरी नै रैथानेका लागि आस्था र आराधनाको प्रतीक बन्छ, अनि धान्यलक्ष्मी मानेर धनसारभित्र विधिपूर्वक प्रतिस्थापना गरी तिनको पूजा गरिन्छ ।


आधारमा कसैका लागि योमरीको आकृति बौद्ध चैत्यको प्रतिमूर्ति हो, कसैका लागि सौभाग्य र सम्पन्नताका प्रतीक पूर्णकलश ! अनि बालबालिकाको जन्मदिनको पूजामा योमरी दीर्घायुको संवाहक बन्छ, तसर्थ सम्बन्धित व्यक्तिको वर्ष गन्तीअनुसार योमरी उनेर माला पहिर्‍याइन्छ । अर्कोतिर ज्येष्ठ उमेरमा गरिने बूढो पासनी अभिषेकका लागि त फूल, फल, अक्षता, लाभाभन्दा बढी योमरी शुभ लाक्षणिक सामग्री ठहरिन्छ ।

चामलकै पीठोबाट बनाइने अर्को परिकार हो– चतांमरी ! तावामा सुख्खा सेकिने चतांमरीमा स्वाद विशेषका लागि मासु, अण्डा वा मास आदि थपेर तयार गरिन्छ । त्यो बनाउने थरीथरी विधि छन् । तर, मानवीय उपभोग भन्दा पर जब चतांमरी संस्कार, परम्परा तथा रीतिमा विस्तारित हुन्छ त्यो खाद्य वस्तुभन्दा आस्थाको प्रतीकमा रूपान्तरण हुन्छ । बिहाबारी वा अन्य महत्त्वपूर्ण संस्कारगत क्रममा सम्पन्न गरिने थाय्भु (विशेष आकारको काँसको थाली, जसमा चौरासी ब्यञ्जन भोजन गराइन्छ) खुवाउने अवसरमा चौरासी ब्यञ्जन परिकारको शीर्षभागमा सजाइने आसनको रूपमा राखिन्छ चतांमरी, जसमाथि समयबजी पनि राखिन्छ, त्यो वास्तवमा पृथ्वीको प्रतीक हो । अनि समयबजीलाई छोपिने अर्को चतांमरी भने आकाशतत्त्व हो । तन्त्र विधानमा त चतांमरीलाई नवदुर्गाहरूमध्ये एक कुब्जिकेश्वरीका रूपमा पनि लिइएको छ ।

गुठीलगायत सबैजसो शुभकार्यका लागि आवश्यक छ, चतांमरी । तर, मच्छिन्द्रनाथको रथ यात्रा, विस्केट जात्रा वा अन्य महत्त्वपूर्ण पर्व, महोत्सवमा भने देवदेवीका सम्मानमा गरिने अभिषेकहरूमा चतांमरी सहितको आकाश वर्षा अनिवार्य हुन्छ । त्यसले सहकाल, शुभसंकेतको बोध गराउने विश्वास छ ।

धानबाटै बन्ने च्युरा नेपालमण्डलभित्र मात्रै होइन भारतीय समाजकै पनि खाद्यान्न हो । यद्यपि नेपालमण्डलभित्र विशेषत थिमि, टिकनी गाउँ र चित्रपुरमा राजथलाहरूले च्युरा उत्पादन गर्ने विधि तथा गुण र स्वाद फरक छन् । भोजभतेरको बाहुल्यता हुने रैथाने नेवार समुदायमा पनि च्युरा प्रमुख खाद्य वस्तुका रूपमा अत्याधिक उपभोग हुन्छ, यो विदितै कुरा हो । तर, धेरैलाई जानकारी नहोला, नेवार समाजका अनेकन संस्कारगत विधि र रीति सम्पन्न गर्न च्युराको प्रयोजन अति महत्त्वपूर्ण छ ।


दाह संस्कार सम्पन्न गरेर मसानघाटबाट परिवारजन तथा मलामी सिधै घर–आँगन प्रवेश गर्दैनन् । चौबाटो वा बस्ती छिर्ने मूल नाकामा रोकिएर अरू विधिका अतिरिक्त च्वकाबजी अर्थात् मसिना च्युरा जीउ वरपर छर्किने गरिन्छ । बलिंपिगु भनिने यो एक प्रकारको शुद्धीकरणको प्रक्रिया हो । मसानका दुष्ट आत्माले पछ्याउने काम नहोस् भन्ने सतर्कतामा यसो गरिनुपर्छ भनिन्छ । च्वकाबजी (मसिना च्युरा) मा दुरात्माबाट प्रतिरक्षा गर्ने क्षमता हुन्छ भन्ने सामाजिक आस्था हो ।

नेवार भोजमा पाहुनाहरू ठूलै संख्यामा हुन्छन् । घर बाहिरको खुला चोक वा बहालहरूमा लामो सुकुल बिछ्याएर बस्ने व्यवस्था गरिन्छ । एक चरणको भोज सकिएपछि सोही ठाउँमा अन्य पाहुना बसाउन सरसफाइ आवश्यक हुन्छ, पानीको प्रयोगले त्यो भिजेर हिलो हुन्छ, त्यो व्यावहारिक हुन्न । तर, बिटुलो स्थान वरपर च्युरा छर्किएपछि सो ठाउँ शुद्धीकरण गरिएको ठहरिन्छ र निःसंकोच त्यहाँ अर्को चरणको भोजका लागि पाहुना बस्छन् । कतिको वैज्ञानिकता छ यसमा ? यो प्रचलनको पछाडिको युक्ति के होलान् ? त्यो खोजीको विषय हो ।

नेवार पूजा विधानमा प्रायः प्रयोग हुने अर्को एक महत्त्वपूर्ण सामग्री हो – ग्वःजा (तोरमा) । बज्रयानी संस्कारमा ग्वःजा अनिवार्य छ, तर यो पनि च्युरा मुछेर बनाइन्छ । हरेक पक्षलाई धर्म, संस्कृति र जीवन दर्शनसँग गाँसेर अनुशीलन गर्ने नेवार समुदायको प्रवृत्ति हो । शाक्त, कौलिक वा बज्रयानी तान्त्रिकहरू आफ्नो सामीप्यतामा रहेका जल, जमिन, जंगल, जीव–जन्तु मात्रै होइन प्राकृतिक रूपमा उपलब्ध खाद्य वस्तुमा पनि देवत्व रहेको विश्वास गर्छन् । अनि पूजा–पाठ, विधि–संस्कार, रीति–परम्पराका क्रममा प्रयोग गरिने सामग्रीबाट समेत दैविक गुणहरू प्रतीकका रूपमा प्रतिनिधित्व होस् भन्ने अपेक्षा राख्छन् । तसर्थ नेवार समुदायका लागि दर्शन र आस्थाका कोणबाट कालो भटमास– महाकाल, अदुवा – महाकाली, माछा– कालभैरव, लप्सीको अमिलो– रुरु भैरव, सानो केराउको अचा – रुद्रायणी, मुलाको चाना– गणेश, अमला/बयर– कुमार, हरियो साग– वैष्णवी आदि हुन् । खाद्य सामग्री केवल शारीरिक ऊर्जा र पौष्टिकताको स्रोत होइन ।

धानको चामल अनि चामल पकाएर बनाइने मुख्य खाद्य परिकार भात नै हो नेपालमण्डलका रैथानेहरूको भने – शारीरिक तुष्टिका लागि भन्दा पर भातमा देवत्व नै खोज्छन् उनीहरू । बनेपा सहरभित्रको एक ऐतिहासिक स्थल स्वधाःहिति (तीनधारा) जहाँ दक्षिणकालीको मन्दिर पनि छ, त्यसै परिसरमा प्रत्येक वर्ष भदौ पूर्णिमा (याद्यापुन्हि) का दिन एउटा मूर्ति प्रदर्शनमा राखिन्छ– हातमा खड्ग लिएको योद्धाको आकृतिमा । बलशाली त्यो योद्धा वा रक्षककै अर्थमा बनाइएको मूर्ति हो । उनबाट नगरवासीलाई असुरगणको आक्रमणबाट सुरक्षा प्रदान हुनेछ भन्ने जनविश्वास छ । दिनभरि पूजाआजाका लागि प्रदर्शन गरिएपछि त्यस मूर्तिलाई खोलामा लगेर विसर्जन गरिन्छ । नगरवासीहरू सँगसँगै मलामी जान्छन् । वास्तवमा उक्त मूर्ति जीवन्त आकारमा ल्याउन प्रयोग हुने सामग्री हो पाकेको भात, तसर्थ उक्त मूर्तिलाई स्थानीय जालुद्यः अर्थात् भातबाट बनाइएको भगवान् भन्छन् । यस्तै प्रचलन केही वर्ष अगाडिसम्म पनौती बजारमा पनि थियो । रैथाने नेवार समुदायले पनौती सहरका कोलाछें, वलाछें र पमादि टोलहरूमा भाद्र पूर्णिमाका दिन यस्तै खाले जालुद्यः सजाउँथे ।

भातदेखि भगवान्सम्मको यस यात्राका सम्बन्धमा स्थानीयहरू माझ आ–आफ्ना लोककथन छन् । भात र भगवान्को सम्बन्ध र रैथानेहरूमा अद्यावधि रहेको प्रचलनमध्येको अर्को सांस्कृतिक अनुष्ठान हो– ललितपुर सहरभित्रको पूर्णचन्दी मन्दिरमा गरिने पुन्चली भुज्याः । भाद्र पूर्णिमाकै दिन राजोपाध्याय पुजारीहरूबाट तान्त्रिक विधिमा भातको प्रतिमूर्ति बनाइन्छ । बाह्रवटा हुन्छन् यस्ता मूर्ति, जो एकएक मुरी चामलको भातबाट बनाइन्छ, मानिसकै उचाइमा । गुह्य साधनापछि सर्वसाधारणका लागि पूजा–अराधना गर्न खुला गरिन्छ ।

विसर्जनपछि त्यसै मूर्तिको भात शुभप्रसादका रूपमा स्थानीयले घरघर लिएर जान्छन् । पितृमोक्षको कामनामा विधि अपनाएर गरिने संस्कार पिण्ड तर्पण हो । सामान्यतया पिण्डका लागि गहुँको पीठो, तील आदि प्रयोगमा ल्याइने सामग्री हुन् । नेपाल र भारतमा यस्तै प्रचलन छ । नेपालमण्डलभित्र भने विशेषतः बौद्ध धर्म अनुयायीहरू एकातिर पुरोहितका रूपमा बज्राचार्यबाट अनुष्ठान गराउँछन् अर्को पितृ तर्पणका लागि पिण्डका रूपमा भातको प्रयोग गरिन्छ । अन्त्यमा बौद्ध विहार अगाडि बनाइएका पिण्ड पात्रहरूमा लगेर त्यसको विर्सजन गरिन्छ ।

त्यसो त सबैखाले धार्मिक आस्था राख्ने नेवारमा एउटा मिल्दोजुल्दो अर्को मृत्यु संस्कार पनि छ, त्यो हो न्हयन्हुमा (सात दिने कर्म– यद्यपि कुनै कुनै जात विशेषमा पाँच दिनमा पनि यो कर्म गरिन्छ) । यस कर्मकाण्डको भिन्न प्रक्रिया भन्नु नै अनुष्ठानका लागि प्रमुख सामग्री भातकै प्रयोग हो । नाथ/कौलतन्त्रका कनफट्टा वा नेवार समुदायका कुस्ले (दर्शनधारी) यसका लागि पुरोहितको भूमिकामा हुन्छन् ।

नाथ परम्पराअनुसार, मृतकको घरको मूलढोका बाहिर परालको आसन बनाएर त्यसमाथि तीनवटा माटोको घ्याम्पामा जाँड, रक्सी आदि राखिन्छ । त्यसपछि सबैखाले आमेष परिकारसहित भातले मन्साएर पितृ चोख्याउने विधि गरिन्छ । त्यसै दिन साँझ खर्पनभरि विविध परिकार सजाइएको भातको आहार र त्यसमाथि बत्ती बालेर मृतकको आत्मा आह्वान गर्दै तर्पणका रूपमा घरको बलोसी बाहिर झुन्ड्याइन्छ, पाखाजा भनिने पितृशुद्धिको यस क्रममा पनि प्रमुख सामग्री भातै हुन्छ ।

रैथानेहरूको शुद्धीकरणको विधि तन्त्रयान अनुसार, प्रतीकात्मक अर्थमा भातलाई नै मुख्य तत्त्व मानेर गरिने अर्को संस्कार बलिपूजा पनि एक हो । घर शुद्धीका लागि होस, रोगब्याधि, महामारी प्रकोपबाट बच्न वा अन्य शुभकार्य आरम्भ गर्नुपूर्व अनपेक्षित बाधा अवरोध हटाउन बलिपूजा वा बौवायेगुको प्रचलन छ । गुह्य साधनाअन्तर्गत कुण्डलिनी जागरणको चरण पूरा गर्न पशु बलि दिइन्छ । त्यसैको भित्री अंश आन्द्रा आदिलाई मूलधार चक्रको स्वरूपमा सजाएर करवीर फूल, जाँडाको छोक्रा, पशुको रगतसहित उसिनेको भातले भरिएको तामाको खरखन्डो नोलमा दुईतिर बोक्दै बाजागाजा सहित नगर परिक्रमा गराइन्छ । त्यसैक्रममा बाटोभरिका मन्दिर, देवस्थल, चौबाटो आदिमा शुद्धीकरण र शक्तिआर्जनको मनोकांक्षा स्वरूप सोही भात छर्दै पूजा गरिन्छ ।

शुद्धीकरणका लागि भात छर्ने संस्कारको अर्को चाखलाग्दो दृष्टान्त हो– रातो मच्छिन्द्रनाथको भोटो जात्राको सन्दर्भ । रथ तान्दै जाउलाखेल पुर्‍याइसकेपछि भोटोजात्राको तयारी स्वरूप मच्छिन्द्रनाथका पुजारी पाञ्जुहरूबाट विशेष साधनापछि रथवरपर भात छरिन्छ, शुद्धीकरणका लागि । त्यसरी रथलाई बीचमा राखेर वरपर भात अर्थात् ‘जा’ छरी ह्वलेगु अनुष्ठान गरिने विशेष चउर भएकैले त्यस स्थान जाह्वलाख्यः – जाउलाखेल (भात छरिने खेल) को रूपमा चिनियो । त्यस्तै नेपालमण्डलको आफ्नै पृथक् पहिचान हो– कुमार–कुमारी पूजा । प्रत्येक वर्ष बनेपामा हजारौंका संख्यामा बालबालिका यसरी नै पुजिन्छन् । घोडेजात्राका दिनमा उपत्यकाका विभिन्न पीठहरूमा पनि यसखाले पूजा सम्पन्न गरिन्छ, जसलाई मह्रःजा खुवाउने अर्थमा लिइन्छ । उल्लेख्य कुरा त्यस अवसरमा पनि कुमार–कुमारी पुजिने मुख्य सामग्री भातकै हुन्छ ।

यसरी भातलाई खाद्य सामग्रीभन्दा पनि विधिविधानका लागि एक पवित्र पदार्थको हैसियतमा गरिँदै आएको प्रयोग सारमा जीवन र जगत्सम्बन्धी रैथानेमा रहेको गाम्भीर्य चिन्तनको सूचक हो । धानबाली तथा धान्य प्रधान विविध सामग्रीको प्रयोगमा अन्यत्रको चलनचल्तीका थुप्रै दृष्टान्त होलान्, तर खाद्यान्नको परिधिमा मात्रै परिसिमन नरही यसलाई संस्कार, संस्कृति, रीति, परम्परा र आस्थाको स्तरसम्म प्रयोजन विस्तारित गर्नु नेपालमण्डलमा विकसित सभ्यताकै द्योतक मान्न सकिन्छ ।

प्रकाशित : पुस ७, २०८० ११:०१

https://ekantipur.com/koseli/2023/12/23/from-rice-to-god-18-01.html

Tuesday, December 19, 2023

नमोबुद्ध नमो नम:

 सुमनराज ताम्राकार

असोज ६, २०८० शनिबार १२:२७:११


नेपालका प्रमुख बौद्ध तीर्थस्थलमा लुम्बिनी, स्वयम्भू, बौद्धपछि सम्भवत: नमोबुद्ध नै पर्न आउँछ। बौद्धमार्गीको प्रसिद्ध तीर्थस्थल नमोबुद्ध पर्यटन र रमणीयताको दृष्टिले पनि महत्तवपूर्ण ठाउँ हो।

विश्व परिवेशमा गौतमबुद्धको जन्मस्थल लुम्बिनीको यथेष्ट प्रचारप्रसार गर्न नसकिए जस्तै नियति भोगेको छ काभ्रेको नमोबुद्धले पनि। कम्तीमा आन्तरिक पर्यटकमाझ व्यापक प्रचार गर्नुपर्ने पर्यटकीयस्थल हो– नमोबुद्ध। नेपालका प्रमुख बौद्ध तीर्थस्थलमा लुम्बिनी, स्वयम्भू, बौद्धपछि सम्भवत: नमोबुद्ध नै पर्न आउँछ। नमोबुद्ध आज जति प्रख्यात छ, यहाँ घुमिसकेका भक्तालु, धर्मावलम्बी तथा पर्यटकहरूले वर्णन गरेकै आधारमा भइरहेको छ। महत्त्व भए पनि आशातीत रूपमा बौद्ध धर्मावलम्बी तथा पर्यटक नमोबुद्ध घुम्न आएको देखिँदैन।

शान्तिका लागि कार्य अभियानको तेस्रो दिन अर्थात् केही दिनअघि विश्व सम्पदा सूचीमा प्रस्तावित पनौतीदेखि नमोबुद्धसम्म पदयात्रा गरियो। त्यसो त पनौतीलाई विश्व सम्पदामा सूचीकृत गर्ने कार्य निकै अगाडि बढिसकेको छ। तर पनि केही प्राविधिक समस्या निराकरण गर्न बाँकी रहेकाले सूचीकृत हुने कार्यमा विलम्ब भइरहेछ भने नमोबुद्ध नगरपालिकाको पछिल्लो नगरसभाबाट निर्णय भई नमोबुद्ध क्षेत्रलाई पनि विश्व सम्पदा सूचीमा सूचीकृत गर्न आवश्यक पहल सरु गरिसकेको छ। यसर्थ पनौतीदेखि नमोबुद्धसम्मको पदयात्राहरू विशेष महत्त्वका हुन्छन्।

नमोबुद्ध कहाँ पर्छ ? : काठमाडौंबाट ३२ किलोमिटर दक्षिणपूर्वमा पनौती र २९ किलोमिटर पूर्वमा धुलिखेल पर्छ। पनौतीबाट करिब १० किलोमिटर पूर्वमा र धुलिखेलबाट १२ किलोमिटर दक्षिणमा नमोबुद्ध अवस्थित छ। बौद्धमार्गीको प्रसिद्ध तीर्थस्थल नमोबुद्ध पर्यटन र रमणीयताको दृष्टिले पनि महŒवपूर्ण ठाउँ हो। हिउँदमा एवं मौसम खुलेको बेला नमोबुद्धबाट उत्तरतर्फ करिब १८० डिग्रीको लहरमा पश्चिममा अन्नपूर्ण, मनास्लुदेखि पूर्वमा महालंगुर अन्तर्गतको सगरमाथासम्मको सुन्दर हिमशृंखलाको दृश्यावलोकन गर्न सकिन्छ। नमोबुद्ध पुग्ने क्रममा पनौती, धुलिखेल, बल्थली, बेथाञ्चोक नारायणथान, पलाञ्चोक भगवती, लाँकुरी भन्ज्याङलगायतका पर्यटकीय स्थानको भ्रमण गर्न सकिन्छ।

कुनै समय नेपालको रेशममार्ग अर्थात् पूर्व जाने पहाडी बाटोको मुख्यथलोको रूपमा रहेको नेवार बस्ती दाप्चा पछिल्लो समय सुनसानप्राय: छ। दाप्चालाई पनि बन्दीपुर जस्तै पुनर्जीवन दिनुपर्छ। दाप्चा भेगलाई पुन: चल्तीको थलो बनाउनुपर्छ भन्ने आवाज बुलन्द भइरहेको छ। दाप्चा भेग नमोबुद्धबाट केवल दुई, तीन किलोमिटरको दूरीमा पूर्व दिशातर्पm छ। कोभिडका बेला टिकटक एवं फेसबुक लाइभमा निकै चर्चित तीनधारे झरना यही दाप्चा भई पुगिन्छ। तीनधारे झरना क्षेत्र वर्षात् याममा निकै चर्चित बन्न थालेको छ।

नमोबुद्ध हुँदै नयाँ पदमार्ग : नमोबुद्धलाई पनि समेटेर नेपाल पर्यावरण तथा पर्यटन जागरण आधारशिला (नेटिफ)ले काठमाडौंको सुन्दरीजलदेखि नगरकोट, धुलिखेल, नमोबुद्ध हुँदै पनौतीसम्म ७२ किलोमिटर पदमार्गलाई ‘काठमाडौं उपत्यका सांस्कृतिक पदयात्रा मार्ग’का रूपमा विकास गरेको छ। जुन पदमार्गको यात्राको क्रममा विभिन्न पशुपन्छीको अवलोकनका साथै तामाङ, शेर्पा, नेवार, बाहुन र क्षेत्री संस्कार बुझ्न र हिन्दु एवं बौद्धधर्म पनि अध्ययन गर्न पाइन्छ। यसै मार्गलाई अलि लम्ब्याइँ अथवा अलिकति परिष्कृत गरी सुन्दरीजलको ठाउँमा बूढानीलकण्ठमाथिको चिसापानीबाट यात्रा सुरु गर्ने तथा नमोबुद्धबाट पनौती आउने क्रममा शारदा बतासे माथिको शारदा देवीस्थान वा पस्थली हुँदै बल्थली पनि जान सकिन्छ। त्यसपछि पनौतीबाट लाकुरीभन्ज्याङ हुँदै फुल्चोकीमा निस्कन मिल्छ।

नमोबुद्धको धार्मिक महŒव : बौद्ध कथनअनुसार पनौतीलाई ‘पाञ्चाल देश’ भनिन्थ्यो, जहाँ बुद्धका ३२औं अवतार मानिएका पनौतीका राजकुमार महासत्वको जन्म भयो। पाञ्चाल राज्यका राजा दिर्गरथका नाति राजा महारथका तीन भाइ छोरामध्ये कान्छो राजकुमार महासत्व एक दिन सिकार खेल्न निस्कँदा पनौतीबाट करिब १० किलोमिटर पूर्वस्थित गन्धकुट पर्वत (नमोबुद्ध)मा सुत्केरी बघिनीको हृदयविदारक अवस्था देखेर आफ्नै शरीरको मासु काटेर बघिनीलाई खुवाई निर्वाण प्राप्त गरेको र करिब ६ सय वर्षपछि बुद्ध तपस्या गर्न नतमस्तक हुनु परेकाले ‘नमोबुद्ध’ नाम रहन गयो भनिन्छ।

पनौती र नमोबुद्धबीच धार्मिक सम्बन्ध भएकै कारण प्रत्येक वर्षको भाद्र कृष्ण द्वादशीको दिन राजा महारथको दरबार पनौतीको न्हुबहालमा नमोबुद्धबाट राजकुमार महासत्वको प्रतीकस्वरूप ‘नमोबुद्ध’को मूर्ति ल्याइन्छ। भोलिपल्ट भाद्र कृष्ण त्रयोदशीको दिन अजाजु, अजिमाको मूर्तिका साथ बेलुका धूमधामजात्रा गरी न्हुबहालको परम्परागत घरमा माता–पिता भेट्न भिœयाइने परम्परा अहिले पनि छ। नाम्मुढा पनि भन्ने गरिएको यस चैत्यबाट अलि माथि गन्धकुट पर्वतमा महासत्वले बघिनीलाई मासु खुवाउँदै गरेको प्रतीक स्वरूप मूर्ति पनि छ। बौद्धमार्गीहरू मृतकका अस्थि ल्याएर यहाँ हालिदिए मुक्ति मिल्छ भन्ने विश्वास गर्छन्।

यसैगरी बौद्ध एवं कतिपय हिन्दु धर्मावलम्बीमा मृतकहरूको आत्मा शान्तिका लागि मृतकका परिवारजन वर्ष दिनभित्र नमोबुद्ध आई दीप प्रज्ज्वलन गर्ने परम्परा छ। हरेक पूर्णिमामा भीड लाग्ने गरे पनि कार्तिक शुक्ल पूर्णिमा (सकिमना पुन्ही) को दिन विशेष मेला लाग्छ। नमोबुद्धमा बर्सेनि लाग्ने यस विशेष मेलामा प्रेमीप्रेमिका जोडी नै आए प्रेम सफल हुन्छ भन्ने विश्वास भएका कारण उक्त दिन युवाको व्यापक घुइँचो लाग्छ। नमोबुद्धको महŒव झल्काउन राजकुमार महासत्व आपैंmले आफ्नो शरीरको अंगप्रत्यंग काटी भोकाएकी अशक्त बघिनी र डमरुहरूलाई मासु खुवाएको दृश्य अंकित हुलाक टिकट केके कर्माचार्यको डिजाइनमा नेपाल सरकारले २०६२ सालमा प्रचलनमा ल्याएको छ।

पनौतीका बौद्धस्थलहरू : परम्परागत कला संस्कृति, धार्मिक, ऐतिहासिक, व्यापारिक, पर्यटकीय दृष्टिले महŒवपूर्ण पनौतीमा हिन्दुहरूका लागि निकै धेरै सांस्कृतिक निधिहरू, चालचलनहरू छन्। बौद्धमार्गीहरूका लागि पनि पनौती एवं आसपासका क्षेत्र महŒवका छन्। महासत्वको पिता अर्थात् प्राचीन पनौतीका राजा महारथको दरबार पनौतीको न्हुबहालमा छ भने पनौतीमा अजाजु, अजिमालगायतका दीपंकरहरू छन्। पनौतीमा सानो आकारको बौद्ध स्तुपाका साथै ठाउँठाउँमा चिभाद्योहरू छन्।  यहाँ धर्मकीर्ति बिहार, लोकेश्वर करुणामय पद्मपाणि विहार पनि छ। यहाँका बासिन्दामा बौद्धमार्गी शाक्य, बुद्धाचार्य, बज्राचार्य, गुभाजुको संख्या उल्लेख्य छ भने ताम्राकार, मानन्धर, कर्माचार्यलगायतका जातिको बौद्धधर्मप्रति उत्तिकै धार्मिक सहिष्णुता छ। यहाँ वैशाख शुक्ल पूर्णिमाका दिन धूमधामका साथ बुद्ध जयन्ती मनाइन्छ भने गुँला पर्वभरि गुँलाबाजा बजाई नगर परिक्रमा गर्ने, भाद्र कृष्ण त्रयोदशी अर्थात् पनौतीमा नमोबुद्ध ल्याएकै बेला पञ्चदान एवं दीपंकर सार्वजनिक प्रदर्शनमा राखिनुका साथै बेलुकीपख नमोबुद्धसँगै जात्रा गरिन्छ।

https://annapurnapost.com/story/443035/

नेपाली वंशावलीमा नभेटिएका अरनिको

 सत्यमोहन जोशी

असोज १३, २०८० शनिबार १३:३९:५४


‘वाङ्मय शताब्दीपुरुष सत्यमोहन जोशी’ जसले नेपाली लोकसाहित्य, इतिहास र संस्कृतिका क्षेत्र उर्वर बनाएर २०७९ असोजमा देहान्त भए। उनले आफ्नो जीवनको लोकसाहित्य र अरनिको खोजयात्रालाई जीवनकै महत्तवपूर्ण कार्य माने। उनले १३औं शताब्दीमा नेपाली कलाकार अरनिकोले चीनमा निर्माण गरेका त्यहाँका सबैभन्दा सुन्दर श्वेत चैत्यदेखि अन्य थुप्रै सम्पदा निर्माणकार्यको खोजसँगै अरनिको नेपाली भएको पत्ताा लगाउने काम गरे। चीनमा प्रख्यात रहेका तर नेपालले थाहै नभएका निधि ‘अरनिको’को खोज गरेर ल्याएका थिए। जोशीले त्यसबेला अरनिकोलाई राष्ट्रिय विभूतिका रूपमा घोषणा गराउन महत्तवपूर्ण भूमिका खेलेका थिए। प्रस्तुत छ, उनै जोशीसँग पुस्तक लेखनका क्रममा झन्डै पाँच वर्षअघि लेखक जितेन्द्र रसिकले गरेको संवादको आधारमा अरनिकोको खोजसम्बन्धी वाङ्मय शताब्दीपुरुष जोशीको अनुभूति :

म दुईपटक चीन पुग्दा पनि अरनिकोको खोज अनुसन्धानले गति लिन सकेन। २०१६ सालमा चीन पुग्दा अरनिकोबारे थाहा पाएँ। २०२२ सालमा चीन पुगेर नेपाली भाषा, साहित्य र संस्कृति प्रशिक्षणका लागि क्वाम्पोसुयन महाविद्यालय, पेकिङ (बेइजिङ) पुग्दा ४ वर्ष रहें। २०२२–२०२५ सालसम्म त्यहाँ रहँदा श्वेत चैत्यबारे सामान्य जानकारी संकलन भने गरिसकेको थिएँ। २०३७ सालमा फेरि रेडियो पेकिङको नेपाली प्रसारण सेवामा सघाउ पुर्‍याउने दायित्व काँधमा आयो। तेस्रोपटक चीन पुगें। ‘उक्त भ्रमण अरनिकोको खोजका हिसाबले असाध्यै महत्त्वपूर्ण रहनेछ’ भन्ने लाग्यो।

त्यतिबेला श्रीमती राधादेवी लिएर चीन गएँ। त्यसपटक भने दुई वर्षमात्र बसें। अघिल्लो भ्रमणमा नेपाली भाषा पढाएका विद्यार्थी पेकिङका जिम्मेवार ओहोदामा पुगिसकेका थिए। उनीहरू रेडियो पेकिङदेखि परराष्ट्र सेवा हुँदै अध्ययन संस्थान र विभिन्न परियोजनामा रहेर काम गर्दै थिए। त्यसबेला चीनमा सांस्कृतिक क्रान्ति पनि सकिएको थियो। चीन नयाँ उमंग र उत्साहका साथ अघि बढ्न थालिसकेको थियो।

पेकिङ पुग्नासाथ अर्थात् २०३७ असार १९ गते सिन्ह्वा समाचारले श्वेत चैत्य पर्यटकका निम्ति खुला गरेको समाचार प्रकाशित गर्‍यो। त्यसबारे खोज अनुसन्धान गर्ने बाटो खुल्यो। यो मेरा लागि वर्षा हटेर घाम लागेजस्तै भयो। वर्षौंंदेखि अरनिकोबारे अनुसन्धान गर्न तत्पर मलाई सान्त्वना मिल्यो। सबै हिसाबले त्यो भ्रमण अरनिकोबारे बुझ्न उपयुक्त भयो।

पढाएर बाँकी रहेको समय अरनिकोको खोज अनुसन्धानमा लगाएँ। खोज्दै जाँदा उनलाई समाधिस्थ गरेपछि लेखिएको अन्त्येष्टि शिलालेख (युनरल इन्स्क्रिप्सन) छ भन्ने पत्तो पाएँ। त्यो शिलालेखको प्रतिलिपि खोजी गरें। मेरा चिनियाँ विद्यार्थीसँग सहयोग मागें। उनीहरूलाई के गर्न खोज्दैछु, अत्तोपत्तो थिएन। अरनिकोबारे कतै केही फेला पर्ने बित्तिकै त्यसैमा लाग्थें। विद्यार्थी ‘यो के गर्न लागेको हो ?’ भनेर छक्क पर्थे। तर पनि उनीहरू भरमग्दुर सहयोग गर्थे।

बहुमुखी प्रतिभा र सीप देखेपछि नै सम्राट्ले अरनिकोलाई राजकीय कलागुरुको पदले विभूषित गरे। त्यसपछि वास्तुकला विभाग प्रमुखमा नियुक्त अनि मन्त्रीसरहको उपाधि ‘क्वाङलू ता फू ताश थू’ प्रदान गरे।

एउटा विद्यार्थी अलि टाठो थियो। उसैले पेकिङको कुन चाहिँ विश्वविद्यालयको लाइब्रेरीबाट खोजेरै शिलालेखको कपी ल्याइदियो। तर, त्यसमा लेखिएको कुरा कसरी पढ्ने ? हामीलाई त चिनियाँ अक्षर सबै उस्तै लाग्छन्। सबै चिनियाँले त्यो अक्षर बुझ्छन् भन्ठान्छौं। मलाई चीनमा लिपि पढ्ने मान्छेको खाँचो भयो। अरनिकोको अन्त्येष्टि शिलालेख अब कसले पढेर मलाई बुझाइदिने ? मेरा विद्यार्थीको त बसको कुरै थिएन। अर्कोतिर मैले त्यो अरनिकोको खोजी कुनै सरकारी स्तरबाट गरिरहेको थिइनँ। भाषाशिक्षक रूपमा एउटा प्रयोजन बोकेर चीन पुगेका बेला निजी तवरमै अध्ययन गर्न खोजेको थिएँ। यस्तो बेला सरकारी सहयोग पाउने कुरै थिएन।

‘शिलालेखको प्रतिलिपि ल्याएरमात्र पुग्दैन, यसको अर्थ पनि बताइदेऊ’ भनेर तिनै विद्यार्थीलाई भनें। उनीहरू बढो अनुशासित थिए। ‘गुरुले अह्राएपछि जस्तो काम पनि गर्नुपर्छ’ भन्ने किसिमका। उनीहरूले नै पुराना मानिससँग भेटघाट गरेछन्। बल्लतल्ल त्यो शिलालेखको उतार गरिदिने एकजना वृद्ध ‘स्कलर’ फेला परे। मसँग अलिअलि पैसा थियो। त्यो पैसा दिएपछि उनले नै त्यो शिलालेखलाई आधुनिक चिनियाँ भाषामा लेखिदिए।

त्यसपछि अथ्र्याइदिने त मेरा विद्यार्थी छँदै थिए। यसैबीच एकजना जापानी एम इसिदाले निकैअघि अरनिकोबारे शोध गरेर लेख तयार पारेका रहेछन्। त्यो पनि चीनमै थाहा पाइयो। त्यतिबेला जापानमा बद्रीप्रसाद श्रेष्ठ राजदूत थिए। मैले त्यो लेखबारे जानकारी गराउँदै जापानमा खोजी गरिदिन अनुरोध गरें। उनले ‘धेरै कोसिस गर्दा पनि भेटिएन’ भनेर लेखी पठाए। फेरि अर्को चिठी आयो। ‘मैले फेला पारें’, लेखिएको थियो, ‘तपाईंलाई छिट्टै त्यसको कपी पठाउने व्यवस्था गर्दैछु।’

अभिलेखअनुसार अरनिकोका बुबा लाखाँना। आमा सुमाखची। तिनै बुबाआमाको कोखबाट सन् १२४४ मा ललितपुरमा जन्मेका थिए बलबाहु (अरनिको)। अरनिकोका बाजेको नाम मितिअर, बजैको नाम सुङती लाछिमे हो। बाल्यकालदेखि नै अरनिकोको बुद्धि तेज थियो।

अत्यन्तै आनन्द लाग्यो। उसबेला एक जापानीले चीन बसेर अरनिकोबारे अनुसन्धान गरेर लेखेको लेख थियो त्यो। जापानीज भाषामा लेखिएको लेख त आयो। समस्या उही। कसरी बुझ्ने ? मेरा विद्यार्थीलाई जापानी भाषा आउँदैनथियो। उनीहरूले नै जापानी र चिनियाँ भाषा जानेका मानिस खोजेर ल्याए। त्यसको चिनियाँ भाषामा अनुवाद मेङ ग्वाङ जीले गरिदिए। यसरी जापानी अध्ययनलाई पनि चिनियाँ भाषामा ढालेर विद्यार्थीमार्फत नै मैले बुझ्ने मौका पाएँ। त्यतिबेलै चाइना डेलीले एकपटक अरनिकोबारे एउटा सामग्री प्रकाशित गर्‍यो। त्यो सामग्री पछ्याउँदै चाइना डेलीका सम्पादकलाई पत्र लेखें। पत्रमा अरनिकोको चिहान र शिलालेख हराएको अवस्थामा त्यसलाई फेरि खोजी गरिनुपर्ने औंल्याएको थिएँ। त्यो पत्रको कुनै असर भने परेजस्तो लागेन।
मैले प्रशिक्षण दिएका विद्यार्थीमा गुरुलाई गर्ने आदर, सम्मान र समर्पण गज्जबको थियो। मेरा चिनियाँ विद्यार्थीले पेकिङ विश्वविद्यालयको पुस्तकालयमा पहुँच हुने बनाइदिए। विशेषतः अरनिकोसम्बन्धी अध्ययन–अन्वेषण सामग्रीको मूलस्रोत मानिएको ग्रन्थ ‘स्वएलौची’ उपलब्ध भयो। विद्यार्थीले त्यसमा लेखिएका कुराको व्याख्या पनि गरिदिए। उनीहरूलाई सिकाएको भाषा अन्ततः मलाई पनि काम लाग्यो। विदेशी लेखक लुसिनो पेटिकले नेपालको मध्यकालीन इतिहासबारे ग्रन्थ लेखेका थिए। त्यस पुस्तकमा त्यतिबेला खासै सम्बन्ध नरहेको चीनबारे उनी धेरै गहिराइमा गएका थिएनन्। केवल एक ठाउँमा मात्र अरनिकोबारे थोरै उल्लेख गरेको थियो। उक्त पुस्तक बेइजिङमा फेला पारेर आमनेपाली पाठकसम्म ल्याउने काम मैले नै गरेको थिएँ।

चीनबाट फर्केपछि त्यहाँ देखे–भोगेको आधारसमेत समेटेर अरनिकोमै केन्द्रित भएर लेखें। त्यसपछि बल्ल अरनिकोका कुरा बाहिर आए। नेपाल भाषा परिषद्बाट अरनिकोमै केन्द्रित महाकाव्य ‘अरनिकोकृत श्वेतचैत्य’ लेखें। जुन सुरुमा नेपाल भाषामा लेखें। महाकाव्य २०४० सालमै छापियो। त्यसपछि ‘कलाकार अरनिको’ भन्ने अनुसन्धानात्मक कृति लेखें। २०४४ सालमा उक्त कृति छापियो। अनि त हामी कति धनी भयौं कति ! एउटै अरनिकोको योगदानले हाम्रो सान र मान बढ्यो। यसरी अरनिकोको नाम चल्यो। ग्रन्थमार्फत अरनिकोले नेपाल र चीनको सांस्कृतिक सम्बन्ध, मैत्री सम्बन्ध, बौद्धिक सम्बन्धलाई मजबुद बनाउन मद्दत गर्‍यो। पछि अरनिकोबारे दुईवटा टिकट नै निस्कियो। सरकारले एउटा १५ पैसा जाने एउटा १५ रुपैयाँ जाने टिकट निकाल्यो। यसरी चीन र नेपालको सम्बन्धबारे पृष्ठभूमि दिने काम गरें।

अरनिकोको खोज : संयोग नै संयोग

राजा महेन्द्रको ‘कू’कै कारण मैले अरनिकोको खोज अनुसन्धानका लागि बाटो खुलेको अनूभूति गर्छु। यदि त्यसो नभएको हो भने अरनिकोको खोज हुने थिएन। यदि भए पनि अवसर पाउने थिइनँ। मध्यकालमै तिब्बत हुँदै बेइजिङ पुगेका उनी त मेरै थलो ललितपुरका प्रतिभा पो रहेछन्। मैले लेखेका अरनिकोसम्बन्धी कृतिहरू अहिले पनि नेपाल चीन राजकीय भ्रमणका लागि पनि एउटा दरिलो मियो बनिरहेका रहेछन्। चीनको श्वेत चैत्य अगाडि उभिएर हेर्दा यस्तो लाग्थ्यो, त्यहाँ श्वेत चैत्य होइन, अरनिको उभिइरहेका छन्। चैत्यभित्र बाँचिरहेका ती कलाकार थिए बलबाहु। 

चिनियाँहरू ‘अरनिकोलाई पलपाउ’ पनि भन्थे। उनीहरू नामोच्चारण बिगार्ने पनि गर्छन्। जस्तो कि नेपाललाई ‘निपर’ भन्छन्। जोशीलाई योशी। अरनिको चिनियाँ नाम हो। कोही चिनियाँ अरनिकोलाई आनिक पनि भन्छन्। उनै आनिक अरनिको थिए। तर उनको नेपाली नाम बलबाहु थियो। अरनिको चीन प्रस्थान गर्दा नेपालमा राजा अभय मल्लको (१२१६–१२५५) शासनकाल थियो।

यसरी अनेकन संयोगका कारण अरनिकोको खोज अनुसन्धान सफल भयो। २०१३ सालमा काठमाडौंमा चतुर्थ विश्व बौद्ध सम्मेलन नभएको भए, भएर पनि चिनियाँ प्रतिनिधि मण्डल नआएको भए वा आएर पनि २०१६ सालमा हामीलाई अवलोकन गर्न नबोलाएको भए यो सत्यमोहनले होइन, कुनै समयमा अर्के कुनैले अरनिकोलाई चिनाउँथे होलान्। तर सबै संयोग मिल्यो र आठ सय वर्षअगाडिको इतिहासलाई सार्वजनिक गर्ने अवसर मिल्यो।

अन्यथा यो विभूतिको नाम र कामबारेमा सुन्ने अवसर कहिले पाउँथ्यौं ? उनले निर्वाचित प्रधानमन्त्रीलगायत मलाई पनि अपदस्थ नगरेका भए म डाइरेक्टरको पदमै टाँसिरहेको हुन्थें वा अर्को नियुक्ति खान दौडिरहेको हुन्थें अरनिकोको खोज अवधिका बेला। जब पुरातत्त्व तथा संस्कृति विभागको निर्देशक पद खोसियो, त्यही कारण खोज अनुसन्धानका लागि नयाँ अवसर जुर्‍यो। अरनिकोको खोजको आधारभूमि तयार भयो। अझै भनौं खोजको मनस्थिति बन्यो। चिनियाँसँग सम्बन्ध विस्तार हुन सफल भयो। तर, चीनमा सांस्कृतिक क्रान्तिका कारण खोज अनुसन्धान सफल हुन सकेन। विक्रम संवत् २०३७ सालमा पेकिङको नेपाली प्रसारण सेवामा जान नपाएको भए पनि अरनिकोसम्बन्धी खोज अनुसन्धान पूरा गर्न पाउने थिइनँ। जे भयो राम्रैका लागि भयो।

को थिए अरनिको ?

प्राप्त अभिलेखअनुसार अरनिकोको बुबा लाखाँना। आमा सुमाखची। तिनै बुबाआमाको कोखबाट सन् १२४४ मा ललितपुरमा जन्मेका थिए बलबाहु (अरनिको)। अरनिकोका बाजेको नाम मितिअर, बजैको नाम सुङती लाछिमे हो। बाल्यकालदेखि नै अरनिकोको बुद्धि तेज थियो। भनेका कुरा चाँडै बुझ्दथे। सिकाएका कुरा चाँडै सिक्ने स्वभावका थिए। अन्य बालकभन्दा मेहेनती। अलि ठूलो भएपछि यिनले बौद्ध धर्मका पुस्तकहरू तिनमा रहेका अर्थहरू जानीबुझी सम्झिराखे।

अरनिकोका साथीमध्ये कसैले चित्रकला त कसैले नापतौलसम्बन्धी ज्ञान लिए। कसैले मूर्तिकला सिकेका थिए। बौद्ध ग्रन्थ पढेका बेला एकपटक सुनेपछि सबै स्मरणमा राख्न सक्ने क्षमता अरनिकोमा थियो। चित्र र मूर्ति बनाउनमा यिनी निपुण भए। यिनले धातुका मूर्तिहरू ढाल्ने काम पनि गर्न सक्थे। उनको जीवनकालमा नै सन् १२५५ मा ठूलो भूकम्प गएको थियो। त्यस भूकम्पबाट धेरै जनधनको नोक्सानी भएको थियो। उनको नेपालमै बिहे भइसकेको थियो। उनको पत्नीको नाम चैत्य लक्ष्मी थियो।

बलबाहु (अरनिको) कसरी चीन पुगे ?

चिनियाँ सांस्कृतिक प्रतिनिधिमण्डलमा सदस्य भई नेपाल आएका विद्वान् च्वाङ चेन सियाका अनुसार चिनियाँहरू ‘अरनिकोलाई पलपाउ’ पनि भन्थे। उनीहरू जुनसुकै बिरानो नाम वा शब्दलाई आफ्नो भाषामा भावार्थ गरेर नामकरण गर्छन्। अथवा नामोच्चारण बिगार्ने पनि गर्छन्। जस्तो कि नेपाललाई ‘निपर’ भन्छन्। इन्डियालाई इन्दु भन्छन्। शाक्यलाई सच्चा भन्छन्। जोशीलाई योशी। अरनिको चिनियाँ नाम हो। कोही चिनियाँ अरनिकोलाई आनिक पनि भन्छन्। उनै आनिक अरनिको थिए। तर उनको नेपाली नाम बलबाहु थियो। अरनिको चीन प्रस्थान गर्दा नेपालमा राजा अभय मल्लको (१२१६–१२५५) शासनकाल थियो।

अरनिको चीनसम्म पुग्दाका सन्दर्भ पनि रमाइला छन्। तिब्बतमा ब्रह्मपुत्र नदीको दक्षिणतिर त्रोम नदी बग्छ। त्यसैको किनारमा शाक्य बस्ती छ। त्यसैको तल पर्ने शाक्या गुम्बा काठमाडौं उपत्यकाबाट सबैभन्दा नजिक पर्ने महत्त्वपूर्ण गुम्बा थियो। नेपालका बौद्ध विहार र यो गुम्बाबीच नजिकको सम्बन्ध थियो। यो गुम्बाका संघनायक थिए पाहसपा। भोटले एउटा विशाल स्तूप बनाउने भएछ। त्यसका लागि उसलाई अनुभवी र दक्ष कलाकारहरू चाहिएको रहेछ। त्यहीबेला अर्थात् सन् १२६० मा युआन वंशका संस्थापक शचु (कुबलाई खाँ)ले नेपालका राजालाई सयजना कालिगड पठाउन अनुरोध गरे। कुब्लाई खाँले आफ्नो राजगुरु पाहसपालाई नेपालबाट भोटमा नेपाली कालिगड ल्याउने जिम्मेवारी दिए। पाहसपा कुब्लाई खाँको आज्ञा लिएर कालिगड लिन नेपाल आए। राजाले भोट जान इच्छुक कलाकारहरूको खोजी गर्दा बल्लबल्ल ८० जना भेला पारे।

तत्कालीन चीनमा कुब्लाई खाँ असाध्यै शक्तिशाली शासक थिए। विद्वान् पाहसपाले राजालाई रिझाएका थिए। कुब्लाई खाँले यिनै पाहसपालाई आफ्नो राजगुरु बनाई बौद्ध धर्मदर्शनको दीक्षा ग्रहण गरेका थिए। फलस्वरूप सम्राट्ले पछि यिनै पाहसपालाई तिब्बती क्षेत्रको धर्मानुशासक बनाएर पठाएका थिए। यसरी तिब्बत फर्किएका पाहसपाले आफ्नो शाक्या गुम्बाको चौतर्फी विकास योजना बनाए। नेपालबाट गएका ८० सदस्यीय कालिगड टोलीका नेतृत्वकर्ता थिए अरनिको। युआन राजवंशीय वंशावलीअनुसार उनी एक सिद्धहस्त वास्तुकलाविद्, कालिगड, चित्रकलाविद्, मूर्ति कलाकार अहिलेको भाषामा इन्जिनियर थिए। उनी एक बौद्धमार्गी नेपाली थिए। मन्दिर, चैत्य, मूर्तिका आकृति हेरेरै थरीथरीका रङको बडो सुन्दर पाराले समायोजन गर्थे। कलाकारहरू भोट लानेबेला नाइके कसलाई बनाउने भनेर सोधनी हुँदा कोही अघि सरेनन्। अन्तमा सबैले हाम्रो नाइके बलबाहु (अरनिको) भनेपछि उनै अगुवा बने।

भोट पुगेपछि सम्राट्का गुरुले स्वर्ण चैत्य निर्माणको नेतृत्व कसले गर्ने भनेर सोधे। १७ वर्षको कलिलो उमेरका अरनिकोले आफू त्यो कार्यका लागि टोलीको नाइके बन्न तयार भएको बताए। विरोध गर्नेहरूले कच्चा उमेरका छन् भनेर विरोध गरे। तर उनले ‘उमेरमा कच्चा छु, तर मनको कच्चा चाहिँ होइन’ भने। त्यसपछि भने नेतृत्वको जिम्मा उनीमाथि नै सुम्पिइयो। उनलाई देखेर सम्राट्का गुरुले अचम्म मान्दै स्वर्ण चैत्य बनाउने आदेश दिए। अरनिकोको नेतृत्वमा दोस्रो वर्ष सन् १२६१ मा स्वर्ण चैत्य बनाउने काम सम्पन्न भयो। उमेरमा बच्चै देखिएकाले सम्राट्का गुरुले स्वर्ण चैत्य बनाउन लगाएर उनको परीक्षा लिएका थिए। स्वर्ण चैत्यको बनावट उत्कृष्ट ठहरियो। निर्माण सम्पन्न भएपछि ‘अब म आफ्नो देश फर्कन्छु’ भनेर अरनिकोले सम्राट् गुरुलाई अनुरोध गरे। गुरुले भने, ‘अहिले नै कहाँ नेपाल फर्कने ? तिमीले मुख्य कामको थालनी नै गरेको छैन। लौ यो कलाकार त विचित्रको रहेछ। म यसलाई सम्राट्कहाँ लिएर जान्छु।’ भन्दै कपाल खौरन लगाए र उनलाई आफ्नो शिष्य बनाए।

अरनिकोले चीनमा के गरे ?

सम्राट् गुरुले अरनिकोलाई आफूसँगै सम्राट्को दरबारमा लिएर गए। पहिलो भेटमै सम्राट् कुब्लाई खाँले अरनिकोलाई फेरि एउटा बिग्रिरहेको पुरानो तामाको मूर्ति बनाउन लगाएर उनको शिल्प परीक्षण गरे। अरनिकोले त्यो मूर्ति पहिलेभन्दा दस गुणा राम्रो बनाइदिए। सम्राट् अत्यन्त सन्तुष्ट भए। पहिलो भेटमै सम्राट्लाई प्रभावित पारेपछि सम्राट्ले उनलाई एउटा विशाल श्वैत चैत्य र ‘ता शन् सौ वान् आन् श’ नामको बौद्धविहार बनाउने जिम्मा दिए। यो कुरा चीनको युआन वंशावलीमा छ।

श्वेत चैत्य अरनिको स्वयंले डिजाइन गरी साथमा गएका कलाकार, चिनियाँ कलाकार र ज्यामीहरूसँग मिलेर निर्माण सुरु गरे। यो परियोजना लक्ष्यअनुसार पूरा हुन आठ वर्ष लागेको थियो। श्वेत चैत्य निर्माण भएपछि श्वेतचैत्यको वास्तुकला र शैलीले चीनको बौद्ध धर्म सांस्कृतिक क्षेत्रमा एउटा नौलो अध्याय थपियो। एउटा रमाइलो उखान चीनमा प्रचलित छ, ‘श्वैत चैत्यको छाया हुँदैन’। चिनियाँले उखान बनाए। त्यसको स्वरूप यति मिलेको छ कि छाया फेलै नपर्ने रहेछ। अनुपम सिर्जना हो त्यो। आश्चर्यजनक वास्तुकलाको नमुना।

अरनिकोले श्वेत चैत्यमात्र बनाएनन्, राजकीय गुम्बाहरूमा धेरै बुद्धमूर्ति निर्माण गरे। सप्तरत्न जडित एक अति कलापूर्ण लौहचक्र पनि तयार पारे। रेशमी कपडामा सम्राट् कुब्लाई खाँ र उनका रानीका चित्र तयार पारे। यो बहुमुखी प्रतिभा देखेपछि नै सम्राट्ले उनलाई राजकीय कलागुरुको पदले विभूषित गरेका थिए। अरनिको सीप र बहुमुखी प्रतिभाबाट प्रभावित भएर सम्राट् कुब्लाई खाँले उनलाई वास्तुकला विभाग प्रमुखमा पनि नियुक्त गरे। त्यसैगरी मन्त्रीसरहको उपाधि ‘क्वाङलू ता फू ताश थू’ प्रदान गरे। त्यसपछि उनलाई चीनमा बस्न करै लाग्यो।

सम्राट् कुब्लाई खाँका कान्छी श्रीमतीले ‘यसलाई मेरै एउटी भतिजी दिन पाए हुन्थ्यो’ भनेरै राजामा बिन्ती चढाएरै बिहे भएको प्रसंग मेरो किताबमा उल्लेख गरेको छु। नेपालमै परिवार भएको एउटा ठिटोको उता एकदमै फरक जन्म र हुर्काइ भएको बेग्लै समाजकी केटीसँग बिहे भयो। चिनियाँ पद्धतिमा त्यहाँ नेपाली मिसिएको छ। बेग्लै भाषा, बेग्लै देशका मानिसबीच कसरी अन्तरसम्बन्ध विकास भयो ? यो सबको बयान छ मेरो महाकाव्यमा। शक्तिशाली सम्राट् कुब्लाई खाँको दरबार पुगेका अरनिकोले चीनमा रहँदा तयार पारेका सिर्जनाको ठूलै सूची छ। उनी दरबारको अत्यन्त निकट शक्तिशाली व्यक्ति भए। अरनिकोले शाक्या गुम्बामा एउटा अग्लो मन्दिर र त्यहाँ राख्न शाक्यमुनि बुद्धको विशालकाय सुवर्ण मूर्तिमात्र बनाएनन्, त्यसबाहेक सुवर्ण चैत्य र अनेकन बौद्ध मूर्तिहरू पनि बनाए। यी सन्दर्भ पाहसपाले नै सुनको अक्षरले लेख्न लगाएको ‘कंग्यूर’ र ‘तंग्यूर’ जस्ता बौद्धधर्मका ग्रन्थहरूमा उल्लिखित छन्।

अरनिकोले नेपाल रहँदा बिहे गरेका भए पनि चीन पुगेपछि नौ वटीसँग उनको बिहे भयो। नेपालको सहित उनका १० वटी श्रीमती थिए। उनीहरूबाट ६ जना आफूतुल्य शिल्पी छोरा जन्मिए। आठवटी छोरी जन्मिए। उनका छोरा र शिष्यले मृत्युपर्यन्त अरनिकोका शैलीलाई निरन्तरता दिए। तत्कालीन चिनियाँ सामाजिक अवस्थाका कारण नै उनले धेरै विवाह गर्नु परेको पाइन्छ। जति पत्नीहरू भए त्यति नै प्रतिभाशाली सन्तानहरू प्राप्त हुन्छ भन्ने विश्वास र मान्यताले गर्दा नै उनका धेरै पत्नी भएका हुन्।

नेपाली वंशावलीमा भेटिएनन् अरनिको

यी महान् कलाकारका बारेमा नेपाली वंशावलीमा कहीँ कतै नामसमेत लिइएको पाइँदैन। धन्न चीनका युआन वंशका इतिहासकारले खोजबिन गरेर लेखिदिए र यी कलाकार आज हाम्रा राष्ट्रिय विभूति बन्न पुगे। सात सय वर्षपछि आज पनि अरनिकोको अमर’ श्वेतचैत्य पेकिङको मिङ्याङ बिहारमा जस्ताको तस्तै छ। जसलाई आज पनि चीनमा भएका सम्पूर्ण चैत्यमा सबैभन्दा ठूलो र सबैभन्दा आकर्षक मानिएको छ। सन् १९६१ मा चीन सरकारले श्वैत चैत्यलाई राष्ट्रिय अमूल्य सांस्कृतिक सम्पत्ति रूपमा सूचीकृत गर्‍यो।

​​​​​​​यसरी यो नेपाल–चीनबीच परम्परादेखि चलिआएको मैत्रीपूर्ण एवं सांस्कृतिक सम्बन्धको महत्त्वपूर्ण प्रतीकको रूपमा श्वेत चैत्य रहिरहेको छ। अरनिकोको ६२ वर्षको उमेरमा सन् १३०६ मा देहान्त भएको थियो। उनको समाधिस्थल बेइजिङकै वाङफिङ जिल्लास्थित ‘स्याङ शान स्याङ काङ च थुआन’ रहेको बताइन्छ। त्यहाँ उनको मृत्युको पाँच वर्षपछि उनको जीवनी र कृतिको विस्तृत वर्णन गरिएको प्रशस्तिसहित कलात्मक स्तम्भ खडा गरिएको थियो। चीनको साम्राज्यकालीन इतिहासमा थोरैमात्र विदेशीका जीवनी समेटिएका छन्। जसमध्ये नेपालका अरनिको पनि एक हुन्।

https://annapurnapost.com/story/443516/

सिसीभित्र मन्दिर

 प्रशान्त माली

सिसीभित्रका मन्दिरहरू, चैत्य, घर देखेर निकै बेर घोरिन्छन् मान्छे । सिसी–कलाका कलाकार हुन्– ठेचोका राजीव महर्जन । उनले हालसम्म ५० वटाभन्दा बढी सिसीभित्र कला सिर्जेका छन् । 


बोतलभित्र उनले चैत्य, कृष्ण मन्दिर, पाँचतले मन्दिर, बज्रबाराही, धरहरा, रानीपोखरी, सिंहदरबार, राजदरबार, पशुपतिनाथ, जनकी मन्दिर, काष्ठमण्डप, तलेजु भवानीका आकृति बनाएका छन् । सिसीभित्रको त्यो कला जीवन्त देखिन्छ । सिसीभित्र उनले बनाएको स्वयम्भू चैत्यलाई टेबुल ल्याम्पका रूपमा पनि प्रयोग गर्न मिल्छ । भन्छन्, ‘बोटलभित्र आकृति मात्रै छ भने त्यो शो पिस मात्रै भयो । ल्याम्पमा जोडेपछि टु इन वान बन्यो । यसले बत्तीको पनि काम गर्ने भयो ।’

बोटल–आर्टबाट खासै कमाइ छैन, तर उनी खुसी छन् । पाटन कुलिमटोलमा सानो आर्ट ग्यालरी पनि खोलेका छन् उनले । भन्छन्, ‘कोभिडअघिसम्म अर्डरहरू आइरहन्थे । अहिले खासै छैन । साताअघि एक ग्राहकले मत्स्येन्द्रनाथको मूर्ति अर्डर गर्नुभएको थियो ।’ सिसीभित्र कला भर्न मेहनत र प्रशस्त समय लाग्छ, एउटा बोटल–आर्ट गर्न कम्तीमा १५ देखि २० दिनसम्म ! साइज अनुसार कलाको मूल्य तोक्छन् उनी– एक हजारदेखि २५–३० हजार रुपैयाँसम्म । ललितकला क्याम्पसबाट फाइन आर्टमा बीए गरेका महर्जनले बोटल आर्ट गर्न थालेको १० वर्ष भयो ।

कसरी बन्छ सिसीभित्रको कला ? सुरुमा सिसीको नाँपचाँच गरिन्छ र अट्ने वस्तुको अनुमान ! वस्तुको डिजाइन तयार पारिन्छ र त्यसलाई स–सानो टुक्रामा विभाजन गरिन्छ । चिम्टाको सहायताले त्यो वस्तुलाई सिसीभित्र पठाइन्छ । गमले बेसदेखि नै जोड्दै लगिन्छ । यसरी एउटा कला तयार हुन्छ ।

उनी अब सिसीभित्र नेवारी चोक, चोकको मन्दिर, इनार र परम्परागत घरहरू बनाउने सोचमा छन् । उनका यी बोटल–आर्ट उपहारका रूपमा चीन, थाइल्यान्ड, अमेरिका, जापान, स्पेन, जर्मनी, बंगलादेश, भारत, कोरियासम्म पुगेका छन् ।

https://ekantipur.com/koseli/2023/12/09/temple-inside-sissy-45-07.html

व्यञ्जन भ्याली

 राजकुमार बानियाँ

रैथाने नेवार जातिको थातथलो काठमाडौंको सांस्कृतिक वैभव कति छ भने मौसमअनुसारका जात्रामात्रा, नाचगान, संगीत र भोजभतेर भइरहन्छन् ।

उपत्यकाको आकाशमा रंगीचंगी चंगा उडिरहेका छन् । सांस्कृतिक रूपमा वर्षाका देवता इन्द्रलाई कृष्णाष्टमीदेखि चंगा उडाउनुको खुला सन्देश हो, ‘अब पानी पुग्यो, पानी नपार ।’ अझ ठाउँठाउँमा नाचूँ नाचूँ लाग्ने मौसमी गीत, धिमे, दाफा अनि बाँसुरीका धुनले ‘ह्यापी हर्मोन’ ह्वात्तै बढाइदिएका छन् ।


शरद ऋतुको मादक मौसम सुरुआत नहुँदैदेखि क्यालेन्डरका कोठापिच्छे चाडपर्व र उत्सव छन् । रैथाने नेवार जातिको थातथलो काठमाडौं उपत्यकाको सांस्कृतिक वैभव कति छ भने मौसम अनुसारका जात्रामात्रा, नाचगान, संगीत र भोजभतेर भइरहन्छन् । तिनले आम जनमानसमा उल्लास, उमंग र रोमाञ्च पैदा गरिदिन्छन् ।

यी हरेक चाडपर्व, उत्सव र जात्राबारे थुप्रै मायावी लोककथन, जनविश्वास र लोकाख्यान छन् । सबैजसो देव–पितृकार्य र दानधर्म पुण्यसञ्चयसँग सम्बन्धित भए पनि आदिवासी समुदाय व्यञ्जनको सोखिन होइन भन्न सकिँदैन । किनभने अन्य समुदायका मानिसलाई मात्रै होइन, पर्यटकलाई समेत यसले लोभ्याएकै छ ।

सहरमा नेवारी खाजाघर स्वादको स्वर्गजस्तो उत्कृष्ट गन्तव्य बनेका छन् । तिनका व्यञ्जन अन्य चमेनागृहको मेनुमा मात्रै समेटिएका छैनन्, सबैजसो खाना महोत्सवका समेत आकर्षण बन्दै आएका छन् । चिउरा (बजी), मःम, चटामरी, योमरी, आलुतामा, हरियो लसुन, भटमास, छोयला, सन्याखुना, तःखा, बारा, उसिनेको वा पोलेको अण्डा र घरेलु अय्ला आदि रैथाने पकवानमा प्रशस्त सीप, कला, मिहिनेत तथा परिश्रम पोखिएको छ ।

उपत्यकाका अधिकांश रैथाने चाडपर्व नेपाल संवत् (चन्द्रमानक) को तिथिमा आधारित छन् । तीमध्ये पनि अधिकांश परम्परागत कृषिकर्ममा आधारित छन् । तीव्र सहरीकरणका कारण कृषिकार्य दुर्लभ हुँदै गए पनि चाडपर्व र उत्सव मनाउने यहाँको उत्साह भने पटक्कै सेलाएको छैन ।

परिकारकै नाममा पर्व

चाडपर्व वा उत्सव भन्नेबित्तिकै गुलियो र मीठो व्यञ्जनको पूर्वाभास हुन्छ । तर, रैथाने समुदायमा तीतो झोल खाने पर्व पनि छ भन्दा आश्चर्य लाग्छ । विक्रम संवत्को पहिलो दिन अर्थात् वैशाख १ लाई यहाँ तीतो संक्रान्ति (खाइसंल्हू) का रूपमा मनाउने चलन छ ।

वसन्त ऋतुको मध्यमा पर्ने नयाँ वर्षमा मुलाको फूल फुल्छ भने बकाइनोमा पालुवा लाग्छ । बकाइनोको पालुवा, मुलाको चाना, लैंसी मुलाको कोसा, केराउको कोसा, कोइरालोको फूल, भुटेको चामलको सातु, सागपात, प्याज, छ्यापी, हरियो फर्सी, निमको पात, हरियो बकुल्ला मिसाएको तीतो क्वाँटी खाँदा पेटका कीटाणु मर्ने जनविश्वास छ ।

क्वाँटी खाने अर्को पर्व जनैपूर्णिमा पनि हो । नौ प्रकारका गेडागुडीको यो परम्परागत परिकार बहुपौष्टिक मानिन्छ । श्रावण शुक्ल पूर्णिमाका दिनदेखि भाद्र कृष्ण अष्टमीसम्म जम्मा नौ दिन मनाइने भएकाले यो चाडलाई ‘गुँपुन्हि’ भनिन्छ । त्यस अवसरमा नौ किसिमका गेडागुडीको क्वाँटी खाने मात्रै होइन, दिनभरिमा नौ जोर लुगा लगाउने, नौचोटि घरबाहिर निस्कने, नौ ठाउँका दीपंकर बुद्धको दर्शन गर्ने र नौपटक खाने पनि चलन छ । नौ पटक खाँदा नौ किसिमकै व्यञ्जन हुन्छन् ।


कला : राजुबाबु शाक्य (शारब)

रोचक त के भने उपत्यकामा कतिपय पर्वको नाम नै परिकारको नामबाट राखिएको छ । जस्तै ः जनैपूर्णिमामा क्वाँटी खाने चलन भएकाले त्यो दिनलाई क्वाँटी पुन्हि भनिन्छ । यःमरी परिकारको नामबाटै यःमरी पुन्हि राखिएको छ । इन्द्रजात्रामा समयबजी खाइने भएकाले समयपुन्हि भनिँदै आएको छ ।

बौद्धमार्गी समुदायमा श्रावण शुक्ल प्रतिपदादेखि भाद्र प्रतिपदा एक महिनासम्म गुँला उत्सव मनाउने प्रचलन छ । ‘गुँ’ अर्थात् ‘वन/पर्वत’, ‘ला’ अर्थात् ‘महिना’ । गुँला (बाँसुरी) बाजा बजाउँदै वनपर्वतमा रहेको स्वयम्भू धाउने चलन छ । समापनको दिन भोज खान जाँदा पनि गुँला बाजा नै बजाउँछन् । यही अवधिमा वैष्णव र हिन्दुको नागपञ्चमी, कलकी जयन्ती, गौरा पर्व, ऋषितर्पणी, रक्षाबन्धन, गाईजात्रा, जन्माष्टमी, नृसिंह जात्रा, भीमसेन जात्रा, पितृऔंसी आदि पर्छन् ।

पाटनको पञ्चदान पनि यही बेला पर्छ । त्यस दिन खीर, अचार (कर्कलाको पुरानो अचार), स्वारी, मालपुवा आदि शाकाहारी खाना खान्छन् । खीर नखानेले ‘गँक्वाँटी’ भनी नौथरीका गेडागुडीको क्वाँटी खान्छन् । यहाँका रैथानेले यो चाडमा भने मासुको लसपस गर्दैनन् ।

गणेश चौथीमा चोरको पूजा

वैशाख शुक्ल तृतीया अर्थात् अक्षय तृतीयामा अलैंची, सुकमेल, सुप, मरिच, सख्खर, चिनी मिसाएर बनाएको सर्वत र घिउ मह र अन्य मेवा मिष्ठान्न मिसाएर बनाएको जौको सातु खाने–खुवाउने गरिन्छ । ललितपुरमा रातो मछिन्द्रनाथको रथयात्रा पनि यसै दिनदेखि आरम्भ हुन्छ । यसलाई उपत्यकाकै सबैभन्दा लामो जात्रा मानिन्छ । वैशाख कृष्णपक्ष औंसी (चौलागाः औंसी) का दिन आफूलाई जन्म दिने आमालाई छोराछोरीले सगुन (अन्डा वा शाकाहारी भए फलफूल) चढाई मन पर्ने परिकार टक्र्याउँछन् । ज्येष्ठ शुक्ल पष्ठीका दिन कुमार पष्ठी (सिथि नखः) मा पानीका स्रोत सफासुग्घर गरिनुका साथै ६ किसिमको बारा र ६ थरीकै तरकारी राखी पूजा गरिन्छ । त्यसको भोलिपल्टदेखि रोपाइँ गीत (सिनाज्या म्येँ) गाउन सुरु हुन्छ ।

जेष्ठ शुक्ल दशमीमा रैथानेले दशहरा मनाउँछन् । उक्त दिन १० थरीका कर्कलो, सिमी, चिल्लो फर्सी, फर्सीको मुन्टा, हरियो खुर्सानी, काँक्रो, तोरी (पाछै) को साग, च्वला, चिचिन्डा वा तोरिया काँचै वा नयाँ हरियो तरकारी खाने चलन छ । ज्येष्ठ शुक्ल पूर्णिमा (ज्यापुन्हि) को दिन विशेष गरी छुस्या–मुस्या (गहुँ, मकै, भटमास आदि) भुटेर खाने चलन छ । वर्षभरिकै सबैभन्दा लामो दिनमा काम गर्दा पनि पूरा गर्न सकेन भने उसले जीवनमा कहिल्यै सुख पाउँदैन भन्ने लोकविश्वास छ ।

श्रावण कृष्ण चतुर्दशीमा मनाइने पर्व गठांमुगल (गथांमुगः) पछि अरू चाडबाड लस्करै आउँछन् भन्ने मान्यता छ । यस पर्वमा लसुन, छ्यापी, अदुवा, खुर्सानी, हाकु छोयला राखी समयबजी चढाएर भोज खाने गरिन्छ । कामको माचोमा थन्क्याएका विभिन्न सांस्कृतिक बाजागाजा पनि त्यसै दिन फुकुवा हुन्छन् । गुँपुन्हिको भोलिपल्ट आउने परेवा अर्थात् पारुलाई सापारु (गाईजात्रा) भनिन्छ ।

साउन कृष्ण चतुर्दशीमा मनाउने गठांमुगलमा छ्यापी, लसुन, प्याज आदि खाने गरिन्छ । गाईजात्रामा प्रहसन र मनोरञ्जन त हुने भइहाल्यो । भाद्र शुक्ल चतुर्थी अर्थात् गणेश चतुर्थी चोरलाई पुजेर मनाइने रमाइलो चाड हो । अनेक प्रकारका फलफूल, मकै, भटमास, गहुँ, खट्टे, बदाम आदि भुटेर तथा विभिन्न प्रकारका रोटी चन्द्रमालाई चढाई प्रसादका रूपमा भोज खाने चलन छ । चतुर्थीका दिन चन्द्रमालाई हेर्‍यो भने चोरको दोष लाग्छ भनेर लुकेर बस्नुपर्ने मान्यता छ ।

भैरवको मुखण्डो, रक्सीको धारो

इन्द्रजात्रा यहाँको चाड र जात्रा दुवै हो । यस जात्रामा मजिपाटको लाखे नाच, हलचोकको सवभकु नाच, किलागलको पुलुकिसि नाच, किलागलको देवी नाच, भक्तपुरको महाकाली नाच र दरबारको दशावतार नाच देखाउने चलन छ । यसका साथै हनुमानढोकामा श्वेतभैरव अर्थात् सुनौला मुकुण्डोधारी भैरव (हाथुद्यः) बाट कुमारीको रथ अगाडि पुग्दा रक्सीको धारा अनि गणेश र भैरवको रथ अगाडि पुग्दा जाँडको धारा खोलिन्छ । जाँड वा रक्सीको धारा जोकोहीले पिउन सक्छन् । साथै स्याःबजि (भुटेको चिउरा), छोयला, अदुवा, लसुन, भटमास, बोडी, आलु, तोरीको साग, सनां

(कर्कलोको अचार) बाँडिन्छ । दसैंलाई उपत्यकामा ‘मोहनी’ (दियो बालेर निस्केको मोसोको कालो टीका) भन्ने गरिएको छ । १५ दिनसम्म मनाइने लामो यो चाडमा मालश्रीको धुन प्रशस्तै सुन्छि । यो पर्वमा महाष्टमीका दिन भोज आरम्भ हुन्छ । महानवमी र दशमीको दिन पनि त्यसले निरन्तरता पाउँछ ।

असोज शुक्ल पञ्चमीमा पचिमह्रेमा पचली भैरवलाई पूजा गरी, लुगा कपडा गहना लगाई रक्सी, जाँड, माछा, मासु चिउरा, स्याःबजि, वः आदि पचली भैरवरूपी घ्याम्पोमा भरेर पूजा गरिन्छ । पाटनभरिको सबै खासी जाँड खन्याउँदा पनि घ्याम्पो भर्न नसकेकाले राजाले क्षमायाचना गरेपछि मात्रै भरिएको जनविश्वास छ ।

उपत्यकामा मनाइने अर्को ठूलो चाड हो, स्वन्ति (तिहार) । संस्कतिविद् पुण्यरत्न बज्राचार्यका अनुसार, तिहारका पाँच दिनमध्ये लक्ष्मीपूजा, म्हपूजा र भाइटीका तीनवटा विशेष महत्व दिएर मनाइने भएकोले यसलाई ‘स्वन्ति’ भन्ने गरिएको हो । म्हपूजा यसको अर्को आकर्षण हो । साँझ परिवारका सदस्य लहरै बसेर मण्डला लेखी संसारमा आफू नै सबथोक हो, आफू भए संसार छ, आफू नभए संसार छैन भन्ने तथ्य आत्मसात् हुन्छ ।

वर्षका १२ वटा पूर्णिमामध्ये मार्गशुक्ल पूर्णिमामा यःमरीको भोज खाने चलन छ । नयाँ धानको चामलको पीठोमा खुवा वा चाकु हालेर बनाइने यो विशेष प्रकारको रोटी हो । केटाकेटीको दोस्रो जन्मदिन मनाउँदादेखि बूढाबूढीको जंकु गर्दा समेत स्तुपाकारको यःमरी बनाइन्छ ।

माघे संक्रान्तिमा घिउ, चाकु, अदुवा, पालुंगो, तरुल, सख्खरखण्ड आदि खाने चलन छ भने शिवरात्रिमा धुनी बालेर हलुवा पकाउने, भटमास, बदाम आदि भुटेर खाने चलन छ । सकिमिला पुन्हीमा बौद्धमार्गीले भुटेको गहुँ, भटमास, सख्खरखण्ड, पिँडालु, फलफूल सबै जम्मा गरी चिभा (चैत्य) सामुन्ने स्वस्ति वा चिभा वा अन्य कुनै मूर्ति कलात्मक ढंगले लेखी हलीमली प्रदर्शन गर्छन् र दीपावली अनि भजनकीर्तन गर्छन् । सख्खरखण्ड, पिँडालु, तरुल आदि कन्दमूल उसिनेर र गहुँ, भटमास, खट्टे, बदाम आदि भुटेर खाने गर्छन् ।

उत्सवको घटबढी

उपत्यकाका आदिवासीले यी चाडपर्व कहिलेदेखि मनाउँदै आए भन्ने यकिन छैन । तर, वैदिककालदेखि चलिआएका यी परम्परा लिच्छवि र मल्लकालमा समृद्ध भएका देखिन्छन् । यसमा जीवितको मात्रै नभई परमात्माको मोक्ष र भावी पिँढीका लागि सुसंस्कृत परम्परा दिने सत्प्रयास देखिन्छ ।

‘नेवाः सांस्कृतिक चाडपर्व’ (नेवाः तजिलजि नखः चःख) की लेखिका एवं संस्कृतिविद् प्रा. डा. चुन्दा बज्राचार्यको विचारमा यी पर्वले समाजलाई एकसूत्रमा जोड्छन् । देवी–देवताको पूजाआजा, भोज र नाचगान यिनका विशेषता हुन् । यी चाडपर्व वैज्ञानिक, स्वास्थ्यप्रदायक, हावापानी र वातावरण अनुकूल जीवनयापन गर्ने पद्धति हुन् ।

बदलिँदो समयसँगै कतिपय चाडपर्व हराइसकेका छन् भने कतिपय हराउने क्रममा छन् । ‘हरेक दिन केही न केही चाडपर्व पर्छन् । तर, ती चाडपर्वको लगत उतारिएको छैन । समयसँगै चाडपर्व घटाउने र बढाउने काम भइरहेकै छ,’ उपत्यकाको संस्कृतिका अध्येता सुरेश किरण भन्छन्, ‘चाडपर्वमा ऋतु, मौसम अनि स्वास्थ्यका हिसाबले व्यञ्जन बन्छन् । शरीरका लागि पौष्टिक तत्त्व चाहिन्छ भनेर पुर्खाहरूले अनिवार्य रूपमा खानुपर्ने नियमै बनाइदिए ।’

अर्का संस्कृति अध्येता मल्ल के. सुन्दर यी चाडपर्वलाई खानपानसँग मात्रै सम्बन्धित मान्दैनन् । यिनमा मूलतः पूजाआजा नै हुन्छ । उनी भन्छन्, ‘अन्य धर्मका चाडपर्वमा निराहार व्रत बस्ने चलन भए पनि उपत्यकाका नेवारमा फरक छ । शील, अनुशासन, आचार निर्वाह गर्दागर्दै प्रसादका रूपमा भोजको तयारी गरिन्छ । यसलाई फगत शारीरिक तृप्तिभन्दा पनि प्रतीकात्मक अर्थमा ग्रहण गर्छन् । कुन मौसममा कुन पर्व पर्छ, त्यस सुहाउँदो व्यञ्जन हुन्छ ।’

त्यसो त भोजमा व्यञ्जन वा पकवान मात्रै हुँदैनन्, पाकेको फर्सीलाई विभिन्न आकारमा टुक्रा पारेर गोलो, च्याप्टो, चौकुने पारेर सानो–ठूलो आकारमा सजाइएको हुन्छ । काँचो मुलालाई लाम्चो वा गोलो टुक्रा गरेर देवीदेवताको प्रतीक मानेर लपेसमा राखिइएको हुन्छ । तिनलाई तान्त्रिक रूपमा शास्त्र परम्पराअनुसार प्रतीकात्मक वा लाक्षणिक अर्थ दिइएको हुन्छ ।

१२ देखि १०८ व्यञ्जन

खाद्यपदार्थसँग सिंगो समुदायको संस्कृति र सभ्यता समाहित भएको हुन्छ । काठमाडौं उपत्यका अन्नपूर्णाको भण्डार भएकाले यहाँ धानसँग सम्बन्धित चिउरा, जाँड र रक्सी स्थानीय संस्कृतिको अविभाज्य अंग बनेका देखिन्छन् । सिनापता मय्जुले मीठा–मीठा खानकै लागि मुसासँग विवाह गरेका अनि अजिमाहरूले देवीगणबीच भोज बाँड्न लागेका बेला लुकेर बसेको व्यक्तिलाई समेत खुवाएको लोककथा पनि यहाँ सुनिन्छन् । ‘नेवार भोज’ का लेखक, अध्येता डा. राजनलाल (रास) जोशीका अनुसार यस्ता चाडपर्व, जात्रा र उत्सवमा अन्न, गेडागुडी, मांस, फलफूल, सगुनजन्य भोज हुन्छन् । भोजका २० भन्दा बढी प्रकार छन् । तिनमा १२, १६ र ८४ देखि १०८ सम्म पकवान समावेश हुन्छन् ।

घरमा आठ वा १२ व्यञ्जनले काम चल्ने भए पनि भीम, देव र चन्द्र रथारोहण (जंकु) खुसियालीमा ८४ व्यञ्जनको विशिष्ट थाली नै तयार हुन्छ । कतिपय विवाहमा त्यस्ता भोज हुन्छन् । तर, त्यो अनिवार्य होइन, फर्माइसी भोज हो । ८४ व्यञ्जनलाई ठूलो भोज मानिन्छ । त्यसमा राँगाको मासुकै ३० व्यञ्जन हुन्छन् भने सागका सात प्रकार ।

लहरै ओछ्याइएका सुकुलमा पलेंटी कसी सालको हरियो लपेस (टपरी) मा सहभोजन हुन्छ । २५/३० फिट लामो परालको भ्वय् सुकुलको सिरानमा ज्येष्ठ नागरिक वा महिलालाई राख्ने चलन छ । तर, भोजका प्रकार र खाने तरिका उपत्यकाभित्रै पनि स्थान र जाति अनुसार फरक–फरक छन् । चाडपर्व मनाउने र भोज गर्ने तरिकामा पनि विविधता छ ।

उपत्यकाका भोजमा सात्विक, तामसिक र राजसी तीनै थरी खाना समावेश हुन्छन् । भोजमा खाद्यपदार्थको क्रमबद्धता हुन्छ । घडीको सुईअनुसार बायाँबाट दायाँतर्फ परिकार पस्किने वा कतिपयले दायाँबाट बायाँतर्फ खाना पस्किने गर्छन् । भोजका चार चरण हुन्छन् । प्रारम्भिक चरणको कार्बोहाइड्रेट, त्यसपछि प्रोटिनप्रधान परिकार उपभोग गरिसकेपछि अन्तिम चरणमा अपच वा अमन हुन नदिन र प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउन भुटन, तोरीको साग लप्सीको झोल र दही राख्ने चलन छ ।

डा. जोशीका अनुसार दाँत कोट्याउने सिन्का (खौका) दिइसकेपछि भोजमा अन्य कुनै पनि किसिमका खाद्यसामग्री थप्न पाइँदैन । खौका दिएपछि लप्ते (लपेस) मा भएको खानासमेत खानु हुन्न भन्ने मान्यता छ ।

मेनुबाहिरको अय्ला

मल्ल शासनको स्वाधीन जीवनशैलीका कारण काठमाडौं उपत्यकामा समृद्ध अर्थतन्त्र निर्माण भयो । अर्थतन्त्रकै कारण अर्को सहरमा जान आवश्यक थिएन, अरूको खाना खान पनि आवश्यक थिएन । सम्पूर्ण रूपमा खेतीकिसानीमा आधारित भएकाले उपत्यकाका खानाको स्वाद अत्यन्त मौलिक छन् । अत्यन्तै मिहिनेती रैथानेले खेतीकिसानबाटै खान, पिउन, बचत राख्न र सरकारलाई कर तिर्न सिके । वर्षभरि खानका लागि घरघरमै अन्न भण्डारण गर्ने चलन थियो । बचेको अन्नबाट घरघरमा अय्ला बनाउँथे । यहाँका चाडपर्व र उत्सवमा खानासँगै अय्ला पनि एउटा आकर्षण बन्यो ।

डा. जोशीको अध्ययनमा नेवार धार्मिक कार्य वा भोजभतेर, चाडपर्व, उत्सव वा संस्कारजन्य कार्यमा जाँड/रक्सीको प्रयोग अनिवार्य छ । उपत्यकामै उत्पादित ताइचिन धान, ककिवा (धान झार्दा नपाकेको गेडा) बाट त्यस्ता जाँड/रक्सी बनाउने चलन छ । ह्याउँथ्वं, अजिथ्वं, मूतिथ्वं, भौथ्वं, त्यपथ्वं, प्याःथ्वं, बताथ्वं, भ्यावरथ्वं वा ताकुथ्वं प्रमुख जाँड मानिन्छन् ।

सामान्यतः संस्कारजन्य भोजमा अय्ला (रक्सी) लाई व्यञ्जनका रूपमा गणना गरिँदैन । सामान्यतः भोजको मेनुमा यो अनिवार्य पनि छैन । तर, मासु चाहिँ प्रायः प्रयोग हुन्छ । इहि, बाराः, विवाह र ज्याजंकु आदि सुखद भोजमा तीनदेखि पाँच प्रकारका रक्सी प्रयोग हुन्छन् । आफूले उपत्यकाका तीन जिल्लामा ३६५ दिनमा आठ सय वटासम्म भोजको सूचना पाएको जोशी बताउँछन् ।

‘घरको बुइँगलमा हुन्थ्यो भान्सा र भान्सासँगै ठूलै धुकु कोठा (स्टोर) हुन्थ्यो । खेतीकिसानीका औजारसँगै अय्ला, अय्ला बनाउने सरजाम त्यहीँ राख्ने चलन थियो । आमाले त्यही कोठाबाट खटाई खटाई अय्ला निकाल्नुहुन्थ्यो,’ साहित्यकार स्नेह सायमी सम्झन्छन्, ‘बिहानदेखि बेलुकीसम्म जो पाहुना आए पनि एउटा कुखुराको फुल (अन्डा) डाडुमा तताएर पोर्च बनाउने र कचौरामा अलिकति अय्ला दिएर सत्कार गर्ने चलन थियो । एक दिनमा कमसेकम आधा लिटरदेखि एक लिटरसम्म अय्ला दैनिक अनिवार्य खपत हुन्थ्यो ।’

सायमीका शब्दमा अय्ला उपत्यकाका आदिवासी नेवारहरूको विशेष पेय पदार्थ हो । अय्ला दक्षिण कोरियाको ‘सोजु’, जापानको ‘साके’, युरोपेली ‘वाइन’ सरहको घरेलु–स्थानीय उत्पादन हो । काठमाडौंको अत्यन्तै पुरानो पारम्परिक अल्कोहल अय्लाले स्कटल्यान्डको स्कच ह्वीस्कीझैं गौरव गर्ने दिन आओस् भन्ने उनको कामना छ ।

भान्छेदेखि भण्डारेसम्म

भोज र भोजनलाई कुनै पनि सभ्यताको मानदण्ड मानिएको छ । समाज कति सभ्य, परिष्कृत र वैज्ञानिक छ भन्ने देखाउने प्रारम्भिक आधार खाना नै हो । खानाखजानाका आधारमा उपत्यकाको आदिवासी नेवार समुदाय सम्पन्न छ । ठूला भोज प्रबन्धका निम्ति आधिकारिक भान्छेकै व्यवस्था गरिएको हुन्छ । त्यसलाई सुवाः वा सुवाल भन्ने गरिएको छ । भोज स्वादिष्ट बनाउन सुवाः को अतुलनीय योगदान हुन्छ । यति मात्रै नभएर चिसुवाः (नुन भान्छे), मसलासुवाः, धौभारी (दही भान्छे), व्यञ्जनकारको व्यवस्था गरिएको छ ।

भक्तपुरका राजा भूपतिन्द्र मल्लले पनौतीमा किल्ला बनाएपछि आयोजना गरेको भोजमा चि (नुन) सुवाल, चेकं (तेल) सुवाल, जिल (जिरा) सुवालको व्यवस्था गरेको ‘नेवार भोज’ मा उल्लेख छ । यसबाट उपत्यकामा भोजको परम्परा ज्यादै पुरानो रहेको पुष्टि हुन्छ ।

यसैगरी चिउराका लागि राजथला, जाँड/रक्सीका लागि नकिं (महिला), मासुको परिकार बनाउन लाकोजु, मिठाई बनाउन मधिकर्मी, राजकर्णिकार र व्यञ्जनकारको व्यवस्था हुन्छ । भोजको प्रबन्धकका रूपमा भण्डारे (भनिं) पनि तोकिएको हुन्छ । भोजमा दही, चिउरा, जाँड, रक्सी उसकै रेखदेखमा वितरण हुन्छ । भोज फगत खाने कुरा मात्र होइन, यो पारिवारिक सहसम्बन्धको आधार पनि हो । उपत्यकाको लोककथन छ, ‘भोजं स्वाः भोजं ब्याः’ अर्थात् भोजले जोडिन्छ, भोजले छुट्टिन्छ । रैथाने समाजमा आफ्ना नातेदारहरूलाई विवाह, व्रतबन्ध, जंकुजस्ता उत्सवजन्य भोजमा आमन्त्रण गरिएन भने पारिवारिक सम्बन्ध विच्छेद भएको मानिन्छ । त्यसैले भोजलाई पारिवारिक सम्बन्ध जोड्ने वा अलग्याउने अवसर मानिन्छ ।

रैथाने समुदायमा सुखद र दुःखद दुवै खाले भोज हुन्छन् । नातागोता, इष्टमित्र र छरछिमेकी बोलाएर जन्म, पास्नी, व्रतबन्ध, इही, बाराः, विवाह, जंकु, पूजापाठ, रथयात्रा, चाडपर्वका खुसीयालीमा सुखद भोज हुन्छन् भने मृत्यु संस्कारमा दुःखद भोज हुन्छन् ।

विवाहभोज दुईथरी हुन्छन् । बेहुलातर्फको पश्ता भ्वय् र बेहुलीतर्फको पश्ना भ्वय् । विवाहका लागि वर र वधु तम्तयार भएपछि बेहुलाको तर्फबाट सवाइ, पचिंता, मथमरीजस्ता लाखामरी पठाउने चलन छ । विवाहमा त्रिखुट्टीमाथि राखिएको एउटै काँसको थालीमा ८४ व्यञ्जन राखी बेहुला र बेहुलीले खान्छन् ।

कुनैबेला उपत्यकामा भोजमा पाहुना बोलाउँदा निमन्त्रणा पत्रको साटो लाखामरीको प्रयोग हुन्थ्यो । पारिवारिक निकटताका आधारमा चुलेनिम्तो दिनुपरेको खण्डमा आधा वा एक धार्नी, आधा धार्नी लाखामरीसम्म दिइन्थ्यो । साहित्यकार सायमी उपत्यकाको रैथाने मिठाईमा पाइने स्वादलाई ‘माकुसे’ भन्छन् । नेवारी भाषाको ठेट शब्द माकुसेको नेपाली वा हिन्दीमा सुहाउँदो शब्द भेटिँदैनन् । बदामको स्वादलाई पनि उनी माकुसे मान्छन् । गुँदपाक, पुष्टकारी आदि मिठाईमा पनि माकुसेको छाप रहेको उनको ठम्याइ छ ।

राहुभोजमा गालीगलौज

डा. जोशीका अनुसार भोजमा सबैभन्दा ठूलो परिमाणको भोज राहुभोज रहेको छ । परिवारका बिरामी सदस्यलाई बिसेक नभएपछि अन्तिममा राहुभोज गर्दा नाङ्लो आकारको सालको टपरीमा एक पाथीभन्दा बढी चिउरा, सिंगो राँगाका हरेक अंगको मासु, दहीको कतरा, सम्भव भएसम्मका गेडागुडी, साग, फलफूल र मिठाईका साथै ह्याउँथ्वं, थ्वं र रक्सीको महाभोज खुवाउने चलन छ ।

राहुभोज खाने व्यक्तिले आयोजकलाई तथानाम गाली गर्छन् । जति अपशब्द प्रयोग गर्‍यो, त्यति बिरामी निको हुन्छ भन्ने मान्यता छ । यसरी भोज गरिँदा भोज खाने व्यक्तिले खाएसम्म खाना थप्नुपर्ने वा पिएसम्म जाँड, रक्सी पिलाउनुपर्ने मान्यता छ । साथै, राहु भोज खाने व्यक्तिले मनमाफिक दक्षिणा पनि पाउँछन् ।

उपत्यकाका भोज फगत मानिसका लागि मात्रै होइन, वन, जंगल, चौर, नदीनाला, पशुपन्छीका नाममा पनि प्रबन्ध हुन्छ । त्यहाँ काग, कुकुरलाई समेत भाग व्यवस्था हुन्छ । शाक्तमतको दीक्षाप्राप्त तान्त्रिकको सबैभन्दा ठूलो पूजाका रूपमा थापूजा (वीरभोजन) हो । एउटै कुलका तान्त्रिक दीक्षा लिएकाहरूबीच मात्रै वा तलेजु वा मठमन्दिरमा गरिने थापूजामा प्रत्येक परिकार चार/चारको संख्यामा राखेर १०८ व्यञ्जनले सजाउने चलन छ । रमाइलो के भने वीरभोजनका क्रममा दाहिने बुढीऔंला र कान्छीऔंला, बुढीऔंला र साहिँली औंला हुँदै बुढीऔंला र माझीऔंला, बुढीऔंला र चोरऔंला अनि पछिल्लो पटक पाँचैवटा औंला उपयोग गरी भोजन गरिन्छ । कतिपय तान्त्रिक भोजमा यार्सागुम्बुको समेत प्रयोग हुने गरेको डा. जोशी सुनाउँछन् ।

उपत्यकाका हरेक अवसर, उत्सव वा संस्कारजन्य गतिविधिमा भोज खाँदा र खुवाउँदा ऋतुको ज्ञान पनि झल्किरहेको हुन्छ । हरेक खाद्यपदार्थमा शरीरलाई चिसोपन, शीतलता वा तातोपना दिने गुण हुन्छ । कुनै खाना शरीरलाई तताउने प्रकृतिको हुन्छ भने कुनै न्यानो बनाउने, कुनै शीतलता दिने, कुनै चिसो बनाउने त कुनै न चिसो न तातो बनाउने तटस्थ प्रकृतिको हुन्छ । त्यसलाई यी भोजमा मसिनरी ख्याल गरिएको हुन्छ ।

‘रैथाने चाडबाड र खानपिन’ का लेखकसमेत रहेका खाद्य तथा औषधीविज्ञ डा. नारायण घिमिरे नेवारी भोजमा षडरस फेला पार्छन् । गुलियो, पिरो, नुनिलो, अमिलो, तीतो र टर्रो स्वाद अनि इन्द्रेनीजस्तै विविध रङ संलग्न खानाले यसलाई सन्तुलित भोजन बनाएको उनको विश्लेषण छ ।

डा. घिमिरेका शब्दमा यी व्यञ्जन फगत खानपिन मात्रै होइनन्, औषधीय मूल्यका पनि छन् । वैज्ञानिक दृष्टिकोणबाट समेत उपत्यकाको खानपान उपयुक्त समयको उपयुक्त रैथाने आहारका रूपमा रहेका छन् । यिनमा खानपानको कखराका साथै ‘हिलिङ’ तथा औषधीय मूल्य छ । यिनले शरीरका कोषलाई स्वस्थ र तन्दुरुस्त राख्न सघाउँछन् । उनी उपत्यकाका यी रैथाने व्यञ्जनलाई नेपालकै सौम्यशक्ति (सफ्ट पावर) मान्छन् । यसको अन्तर्राष्ट्रिय प्रवर्द्धन भने हुनै बाँकी छ ।

प्रकाशित : आश्विन ६, २०८० १२:३२https://ekantipur.com/koseli/2023/09/23/dish-valley-40-54.html


इतिहासकारको इतिहास

 हिमेश

भीमसेन थापामाथि चित्तरञ्जन नेपालीको खोजमा टेकेर इतिहासमा फरक कोणबाट बहस भइरहन्छ

शुभकामना !

चित्तरञ्जन मेरो प्यारो दाई

तपाईको तेस्रो यस भीमरथारोहणका बेला

आज तपाईलाई देख्नेबित्तिकै मलाई लाग्यो,

देखें मैले बाँचिरहेका भगवान


अहो ! बाँच्न सक्नुपर्छ मान्छे भएर

भगवान पनि हुँदोरहेछ

दाई, तपाईको देवत्व हेर्दा हेर्दै

सफा गर्न दिनु मेरो खराबी !

यो नेपाल भाषामा लेखिएको एउटा कविताको नेपालीमा स्वतन्त्र अनुवाद हो । कवि दुर्गालाल श्रेष्ठलाई मन मात्रै पर्नुपर्छ, उनी कविता नै उपहार दिँदारहेछन् । चित्तरञ्जन नेपालीको तेस्रो भीमरथारोहणका बेला उनले यही कविता लेखे अनि दिए– उपहार । त्यो पनि फ्रेममा हालेर । अब यसलाई जो कसैले पनि खुबै गर्वले सजाउने त भयो नै । चित्तरञ्जनको अध्ययन–लेखन कोठामा यसलाई सबैले देख्नेगरि सजाइएको छ ।

दसैंले छोपिसक्दा उनै चित्तरञ्जन नेपालीको निधन भयो, ९३ वर्षका थिए । ‘आजै जस्तो हो, यो कोठा खोलेको पनि,’ छोरा मनोजप्रसाद राजभण्डारीले भने । बुबालाई उनका किताब र कागजात कसैले यताउता गरेको मन पर्दैनथ्यो । त्यसैले त्यो कोठा पनि उस्तै थियो, जस्तो उनले छाडेका थिए, परिवारले चलाउने आँटै गरेनन् । महाराजगञ्जको नारायणगोपाल मार्गभन्दा केही अगाडि उनको घर छ । त्यहीं बिते उनी । त्यही घर पुग्दा १३ दिनको काम लगभग भर्खरै सकिएको थियो ।

साँच्चै कोठा अझै जीवन्त थियो, लाग्छ, यहाँ अझै कोही छ । कोठामा छिरे लगत्तै नेपालीका एक्ला छोरा मनोज भावविह्वल भइहाले । उनका पनि एक्ला छोरा मनीष एकछिन चुपचाप रहे । पछिल्लो समय महाराजगञ्जको त्यो घरमा नेपालीसँगै चार पुस्ताको बसोबास थियो । मनीषको पनि एक्लो छोरो छ । नेपालीले तिनीहरूलाई मात्रै होइन, आफ्नी ९२ वर्षीया धर्मपत्नीलाई पनि छाडेर गए । उनकी श्रीमती हुन्, मेरीबाबा, जो स्तब्ध छिन् ।

नेपालीलाई श्रीमती खुबै प्रिय थिइन्, त्यसैले उनको नाममा नेपाल भाषामा कविता–किताबै लेखे । सायद उनको जीवनमा आमाको पनि उत्तिकै प्रभाव थियो, त्यसैले उनले जन्मदिनमा आमाको नाममा पनि कवितासंग्रह छापे नेपाल भाषामा । नेपाली नेपाल भाषाका राम्रै साहित्यकार पनि थिए । पछि नेपाल भाषा एकेडेमीको चान्सलर पनि भए । नेपाल भाषा साहित्यका जानकार रमेशकाजी स्थापितका अनुसार, ‘मेरीबाबा’ साँच्चै साह्रै सुन्दर कविताको संग्रह हो ।

त्यही पुस्तकमा नेपालीले एक ठाउँमा मीठो सम्झना लेखेका छन् । त्यस अनुसार, विवाहकै बेला मेरीबाबालाई क्षयरोग लागेको रहेछ । स्वभाविक थियो, उनीसँग नेपालीलाई विवाह नगर्न दबाब आयो । तर, नेपालीका बुबा मेदिनीप्रसाद राजभण्डारीले एउटा गज्जब निर्णय गरे, बुहारीका रूपमा भित्र्याउँदा तिनको छेल्लीमै मृत्यु हुन्छ भने पनि विवाह छोरासँगै गर्ने । तिनै मेरीबाबाले नेपालीलाई पूरै जीवन साथ दिइन्, उनीहरू आदर्श जोडी थिए ।

यो रह्यो, चित्तरञ्जन नेपालीको जीवनको एक पक्ष । खासमा उनलाई सम्झनुपर्ने सबैभन्दा ठूलो कारण भने इतिहासकारका रूपमा हो । खास कुरो उनले बैज्ञानिक ढंगले इतिहास लेखे । आफ्नो जीवनमा लगभग २९ किताब लेखे । त्यसमध्ये दुई कृतिका लागि उनलाई सधैं सम्झिनेछ–०१३ सालको ‘भीमसेन थापा र तात्कालीन नेपाल’ र ०२० सालको ‘श्री ५ रणबहादुर शाह’ । दुवै ‘क्लासिक’ पुस्तक सावित भए । भीमसेन थापामाथि लेखिएको पुस्तकका लागि उनले मदन पुरस्कार जिते । यी दुई पुस्तकमा उनले भीमसेन थापाको पनि समर्थन गरेर लेखेका छन्, अनि रणबहादुरको पनि । त्यसैले यसबारे केही न केही आलोचना भइरहन्छ नै । तर, यी यस्ता दुई पुस्तक हुन्, जसलाई एकपल्ट नपढी सुखै हुन्न । ‘वास्तवमै यी दुई नेपाली इतिहासमा असाध्यै महत्त्वपूर्ण पुस्तक हुन्, यसकै लागि चित्तरञ्जन नेपालीलाई सम्झे पनि हुन्छ,’ इतिहासकार त्रिरत्न मानन्धर भन्छन् ।

मुख्य प्रश्न हो, नेपालीले किन इतिहास लेखे ? अनि यिनै दुई पात्र (भीमसेन थापा र रणबहादुर शाह) लाई नै किन रोजे ? यसको पृष्ठभूमि यसरी तयार हुन्छ । भित्री काठमाडौंको न्ह्यायकं टोलका खास वासिन्दा हो, यो राजभण्डारी परिवार । नेपालीका पनि बाजे जुजुमान राजभण्डारीबाट कुरा सुरु हुन्छ । उनको बेला परराष्ट्र मन्त्रालय भन्नु नै मुन्सीखाना थियो । यो अन्यत्र कतै होइन्, हनुमानढोका भित्र थियो । त्यससँग जुजुमान सुरुदेखि आवद्ध थिए । पछि उनका छोरा मेदिनीप्रसाद राजभण्डारी पनि जोडिए । पछि नाति नेपाली पनि जोडिए । उनले मुन्सीखानामाा खुब मिहिनेत गरेर काम गरे । त्यहाँ रहेका महत्त्वपूर्ण एक एक कागजातको गहन अध्ययन गरे । अनि सम्भव भयो, भीमसेन थापा र रणबहादुर शाहबारे पुस्तक । फेरि यसअघि यी दुई महत्त्वपूर्ण पात्रबारे लेखिएकै थिएन् । नेपालीलाई लागेको रहेछ, कतै भीमसेन थापा र रणबहादुर शाहलाई अन्याय त भएको छैन् ? यी पुस्तकमा नेपालीले प्रस्तुत गरेको तर्कमा विमती राख्ने पनि छन्, त्यसैले यसको आलोचना भइरहन्छ ।

तर, यी दुवै पुस्तक कति तथ्यमा आधारित छ र तिनमा कति धेरै महत्त्वपूर्ण स्रोत राखिएको छ भने तिनै आलोचक पनि त्यससँग नतमस्तक भइहाल्छन् । अब प्रशंसा गर्नेहरूलाई त झन् के चाहियो ? नेपालीलाई पनि थाहा थियो, यी आलोचनाबारे । तर, उनलाई यी आलोचनाको कत्ति पनि डर भएन । उनी मान्थे– जे थियो, जस्तो थियो, त्यही हो, त्यही लेखिएको हो । फेरि बाबुराम आचार्य मेदिनीप्रसादका साथी थिए, त्यसैले छोरा नेपालीले पनि उनीसँग हेलमेलको मौका पाए ।

पछि नेपालीले (८० वर्ष पुगेपछि हुनुपर्छ) जंगबहादुरबारे पनि महत्त्वपूर्ण किताब लेखे । यो जंगबहादुरबारे लेखको संग्रह हो । ‘यो पनि असाध्यै महत्त्वपूर्ण छ, अनुसन्धात्मक छ,’ मानन्धर भन्छन् । नेपालीले पाँच वर्ष जति प्रज्ञाप्रतिष्ठानमा पनि बिताए, त्यहाँको इतिहास विभाग सम्हाले । मानन्धर के पनि मान्छन् भने त्यतिबेला नेपालीको सम्पादनमा दुई उत्तिकै महत्त्वपूर्ण पुस्तक निस्केको छ र यी पनि नेपाली इतिहास बुझ्न पढ्नैपर्छ । त्यसमध्ये पहिलो पुस्तक हो, ‘नेपालको इतिहासका विविध पक्ष’ । यसमा २५ गहन लेख संग्रह गरिएका छन् । अर्को पुस्तक हो, ‘तिब्बत र नेपालमा इटालियन धर्मप्रचारकहरू’ । यो खासमा इटालीकै लुसियानो पेटेकले लेखेको किताब हो, त्यसलाई नेपालीमा अनुवाद गरिएको हो । खासमा नेपाली परराष्ट्र क्षेत्रका विज्ञ त थिए नै, उनलाई नेपाल र तिब्बतबीचको सम्बन्धमा महारथ प्राप्त थियो । तिब्बतबारे धेरै जानकारी राख्थे । धेरै अगाडि उनले नेपाल र तिब्बतबीच एउटा लामो लेख लेखेका थिए । अहिलेसम्म पनि नेपाल र तिब्बतबारे लेख्ने हो भने त्यो लेख पढ्नैपर्छ, त्यसमा यस्तो लेखिएको थियो भनेर उद्धरण गर्नैपर्छ । तिब्बतसँगै जोडिएको अर्को पक्ष छ, सन् सत्तरीको खम्पा विद्रोह दबाउने क्रममा यसका नाइके गे वाङ्दी मारिए, नेपाली सेना नै परिचालन गरिएको थियो, यसका छुट्टै इतिहास छ । यो हो, स्वतन्त्र तिब्बतका लागि नेपाली भूमिबाट भएको शसस्त्र विद्रोह । नेपाली भूमि प्रयोग गरेर चिनिया सैनिकविरुद्ध भएको युद्ध ।

त्रिरत्न मानन्धरले के पनि सुनेका छन् भने ती मारिएका वाङ्दी साँच्चै तिनै नाइके हुन अथवा अरू नै केही हुन्, त्यसको ठ्याक्कै पहिचानका लागि नेपालीलाई नै घटनास्थल लगिएको थियो, सम्भवत: कर्णालीतिर । नेपालीले मारिएका यिनै वाङ्दी हुन भनेपछि मात्र नेपाल सरकार ढुक्क हुन सकेको थियो । यसले पनि देखाउँछ, तिब्बत विषयमा उनी कति धेरै जानकार थिए भन्ने । नेपाली र मानन्धरको चिनजान भएको धेरै पछि मात्रै हो, तर एकपल्ट चिनेपछि उनीहरू धेरै नजिक भए ।

जीवनको अन्तिम क्षणसम्म पनि उनी अध्ययन र अनुसन्धानमा भने खुबै ब्यस्त रहे । इतिहासका तिथिमितिबारे सटिक जानकारी राख्थे, सम्झन सक्ने क्षमता वास्तवकै कडा थियो । केही समय अघिसम्म पनि नेपाली मानन्धरलाई फोन गरेर सोध्थे, ‘बजारमा राम्रो पुस्तक के आएको छ हँ ?’ सोधेर मात्र नपुगेर उनले सुझाएका पुस्तक किनेर पढ्थे पनि ।

उनको खास नाम हो, नारायणप्रसाद राजभण्डारी । तर, उनलाई सबैले चिने, चित्तरञ्जन नेपाली भनेरै । उनले किन यो नाम लेखे ? यसबारे एक– दुई अनुमान छन् । जस्तो, उनको समयमा अर्कै साहित्यिक नाम राखेर लेख्ने चलन थियो । अनि आफू सरकारी जागिरे भएकाले उनी फरक नामले लेख्न चाहन्थे । यसको ठ्याक्कै उत्तर मानन्धरसँग छ । भन्छन्, ‘मलाई उहाँ आफैले भन्नुभएको हो, खासमा उनी भारतीय स्वतन्त्र सेनानी चित्तरञ्जन दासबारे खुबै प्रभावित थिए । उनी भारतीय राजनीतिक, वकिल, कविदेखि इतिहासकार पनि थिए । उनको जीवनीबारे कति धेरै प्रभावित भए छन् भने नारायणप्रसाद राजभण्डारीले आफ्नो लेख्ने नाम नै राखे, चित्तरञ्जन नेपाली ।’ साँच्चै उनको परिवारलाई यसबारे केही पनि थाहा छैन । अझ छोरा मनोज र नाति मनीष के भन्छन् भने परिवारमा इतिहास, साहित्यबारे कुरै भएन ।

नाति मनीषकै अनुसार, आफ्ना बाले निकै सहज मृत्यु आत्मसात् गरे, केही पनि दु:ख भएन । पूरा जीवनमै विरलै विरामी परे, औषधि भन्नु नै खानु परेन । निधनको एकै क्षण अघिसम्म पनि परिवारसँग हाँसीखुसी कुरा गरिरहकै थिए ।

यही परिवारलाई एउटा विषयमा भने असाध्यै गर्व छ । चित्तरञ्जन नेपालीले जे जस्तो विधामा हात हाले, सबैमा अब्बल भए । त्यो चाहे, सरकारी जागिरे होस अथवा इतिहास लेखन । अथवा साहित्यकारकै रूपमा पनि । उनको निधनपछि एकथोक काम भने बाँकी छ । एउटा इतिहासकार र साहित्यकारका रूपमा उनले जे जस्तो गरे, उनको योगदान के कस्तो रह्यो ? त्यसबारे लेखिन बाँकी छ । किनभने उनकै परिवारलाई बुबाबारे धेरै सुन्न– बुझ्न इच्छा छ ।

प्रकाशित : कार्तिक १८, २०८० १०:१६https://ekantipur.com/koseli/2023/11/04/historians-history-16-29.html