हेरिरहुँ लाग्ने जीवनशैली

शनिबार, ०८ असोज २०७३, ०८ : ४४ |  उपेन्द्र लामिछाने

साँघुरा गल्लीमा हाकुपटासीमा सजिएका महिलाका निर्दोष मुस्कान। भादगाउँले टोपीमा सजिएर बात मार्दै गरेका वृद्धका रहरलाग्दो उन्मुक्त हाँसो। अनि, प्राचीन पाटीहरूमा बसेर भजन गाइरहे छन् वृद्धहरू, चर्खा कात्दै गरेका वृद्धाहरू। छहारीमा बाघचाल खेल्दै छन् कोही, कोही माटाको भाँडा बनाउँदै छन्। ठाउँ–ठाउँमा माटाका भाँडामा भक्तपुरे दही बेच्न राखिएका छन्। जात्रा, नाचगानको सांस्कृतिक नगरी भक्तपुरको बाहिरी आवरण हो यो। नयाँ पाहुनालाई एउटा मौलिक नगरको आभास गराउँछ भक्तपुरका कला–संस्कृति र जीवन शैलीले।

'म चौथोपटक नेपाल आएकी छु,' आफ्नी जर्मन साथीसँग नेपाल आएकी स्टे फेनीले भनिन्,' जति आए पनि मन भरिँदैन।' भौतिक सम्पदाभन्दा पनि यहाँका मानिसमा देखिने जीवनशैलीले आफू निकै प्रभावित भएको उनले बताइन्। 'मूर्ति आकर्षक छन्, त्योभन्दा राम्रो यहाँका महिलाको निश्छल मुस्कान छ,' उनी भक्तपुरको बखान गर्छिन्, 'ढुंगाको सौन्दर्य र जीवन्त मुस्कान हेर्न सधैं रहर लाग्छ।'

पर्यटक सूचना केन्द्र भक्तपुरका दामोदर सुवाल भन्छन्, 'स्थानीय स्तरमा नै उत्पादित दही, माटोका भाँडा तथा ह्यान्डी क्राफ्टका सामग्री, कृषि उपज अनि मठ–मन्दिरसँगै यहाँका सर्वसाधारणको जीवनयापन गर्ने विधिले सातसमुद्र पारका पर्यटन निकै रमाएको देखिन्छ।'

०००

विश्व सम्पदा सूचीमा रहेको भक्तपुर दरबार क्षेत्र, अन्य कला–संस्कृति र यहाँको मौलिक उत्पादन र जीवनशैली सधैं जीवन्त लाग्छ भक्तपुर। भौगोलिक हिसाबले नेपालकै सबभन्दा सानो जिल्ला भक्तपुर प्राचीन वास्तुकला र गौरवमय संस्कृतिको अभूतपूर्व समायोजनले संसारभर प्रसिद्ध छ, सिङ्गो नगर नै एउटा सजीव संग्रहालयझैं लाग्छ।

भक्तपुर दरबार क्षेत्र र चाँगुनारायणजस्ता विश्वसम्पदा सूचीमा सूचीकृत सम्पदास्थलसँगै नेवारी जीवनशैलीले भक्तपुर नगर सजीव संग्रहालय बन्न पुगेको हो।

भक्तपुर पर्यटन विकास समिति उपाध्यक्ष रामसुन्दर भेले परम्परागत सीप–शैली, प्राकृतिक ऋतुसँगै मनाइने विशिष्ट जात्राहरूको उत्सव, यहाँको जीवनशैलीले पर्यटकको ध्यान तान्ने गरेको बताउँछन्।

भेले भन्छन्, 'भक्तपुरका हरेक कुना र गल्लीहरूबाट अझै पनि शताब्दियौंदेखिको परम्परागत आकर्षक दृश्य तथा सांस्कृतिक स्पर्श मिल्छ। यही नै जीवन्त भक्तपुर हो।'

यही जीवन्त भक्तपुरका बहुआयामलाई संरक्षण, संवर्द्धन र प्रवर्द्धन गर्न सके पर्यटनसँगै सिंगो समाजको समृद्धि हुने उनको बुझाइ छ।

०००

'चराको गुँडझैं जन्मस्थल मेरो भक्तपुर' भक्तपुरको सौन्दर्य र सभ्यतालाई लिएर पुस्तक नै लेखे संस्कृतिविद् तेजेश्वरबाबु ग्वंगले। ग्वंग यहाँका सम्पदासँगै जोडिएको स्थानीयको जीवनशैलीले नै नगरले जीवन्तता पाएको सुनाउँछन्।

'सांस्कृतिक जात्रा र पर्वहरू पनि भक्तपुरको आत्मा हुन्। यहाँ बाँच्नेहरूका लागि र मर्नेको सम्झनाका लागि पनि जात्रा मनाउने गरिन्छ,' उनी भन्छन्, 'घन्टाकर्ण चतुर्दशी सुरु भएसँगै यहाँका बूढापाका 'बाछिया छगु छगु नखा बोइगु' ‐हरेक १५ दिनमा एउटा जात्रा) भन्दै रमाउँछन्।'

हाँसोमा होस् या आँसुमा, भक्तपुरको समग्र जीवन नै जात्रामय छ। त्यही भएर हो, भक्तपुरलाई सांस्कृतिक राजधानी पनि भनिन्छ। पीडा र अवरोधका बाबजुद पनि यहाँका स्थानीयले आफ्नो कला–संस्कृति भुलेनन्।

'दुखःसुख जे भए पनि जात्रा मनाउँदै छौं,' भूकम्पले घर भत्केपछि अस्थायी शिविरमा बस्दै आएकी सानुमाया अवालले भनिन्, 'पर्वमा रमाएरै हामीले दुःख भुलेका छौं।'

गत वर्षको भूकम्पलगत्तै भग्नावशेषमा पनि जात्रा मनाएको देेखेर पर्यटक समेत अचम्भित बनेका थिए। भूकम्पले ठूलो क्षति व्यहोर्दा पनि यहाँका स्थानीयले आतिथ्य सत्कार गर्न भुलेनन्। भूकम्पलगत्तै रिपोर्टिङका लागि आएका एक विदेशी पत्रकारले आफ्नो सबै कुरा गुमाएकी महिलाले खानाका लागि अफर गरेको स्टाटस सामाजिक सञ्जालमा पोस्ट गरेपछि त्यसले संसारभर चर्चा पाएको थियो।

संस्कृतिविद् पुरुषोत्तमलोचन श्रेष्ठ भूकम्पपछि जात्रा चल्नु नै यहाँको गौरवको विषय रहेको सुनाउँछन्। नेपाली समाज समस्याका बाबजुद पनि कसरी अगाडि बढ्न सक्छ भन्ने शिक्षा पीडाका माझ पनि यहाँका स्थानीयले संसारभर दिएको उनले सुनाए। 'पीडा र रोदनले मलिन अनुहार भएका सर्वसाधारणले ओठमा मुस्कान राखेर जात्रामा रमाए र अतिथिको स्वागतमा कुनै कन्जुस्याइँ गरेनन्,' उनले भने, 'भक्तपुरको दुःखसुखमा यसैगरी बाँचेको छ।'

यहाँ आउने पर्यटक मल्लकालीन अद्भुत कलाले शृंगारिएको ५५ झ्याले दरबार, स्वर्णद्वार लगायत सहरका भित्री भागमा रहेका टौमढी, दत्रात्रय अवलोकन गर्छन्। सर्वसाधारणका घरभित्र छिरेर जीवनशैली नियाल्दै गरेको पनि भेटिन्छन्। कति त जात्रामा सहभागी भएर केही समय यहींकै जीवनशैली अपनाउँछन्।

यहाँ आउने पर्यटक सधैं रमाएर जाने भक्तपुर पर्यटक सेवा केन्द्रका प्रमुख गौतम लासिवा बताउँछन्। 'पर्यटकप्रतिको सर्वसाधारणको व्यवहार आपत् पर्दा पनि उस्तै रह्यो,' भक्तपुर पर्यटक सेवा केन्द्रका प्रमुख गौतम लासिवाले भने, 'भक्तपुरबासीको यही जीवन्त मायाले यो नगरीमा आउने पर्यटकको संख्या बढ्दै गएको छ।'

भूकम्पअगाडि वार्षिक २ लाख ९० हजारसम्म पर्यटक आउँथे। लासिवा भन्छन्, 'नाकाबन्दी र भूकम्पका कारण केही समय पर्यटक आवागमनमा कमी भए पनि अहिले फेरि पर्यटक आउने क्रम बढ्न थालेको छ।'

भूकम्पले सर्वसाधारणका घर भत्काए पनि यहाँको जीवनशैली र संस्कृतिलाई भत्काउन सकेको छैन। यहाँका पाटीहरूका हरेक साँझ भजन गुन्जन्छ। माटाका भाँडा बनाउनेहरूले घुमाइरहेका चक्रले भक्तपुरको जीवनचक्र कहिल्यै नरोकिएको सन्देश दिइरहेझैं लाग्छ।

जीवन्तता गुम्ने डर

भक्तपुरको सांस्कृतिक र ऐतिहासिक निधिहरूको संरक्षणमा सरोकारवालाले उचित ध्यान नपुर्‍याएको सर्वसाधारणको गुनासो छ। प्राचीन कला, संस्कृति र इतिहासको सजीव संग्रहालय भक्तपुरको जीवन्तता गुम्न नदिन राज्यले पहल गर्नुपर्ने उनीहरूको भनाइ छ।

आधुनिक संस्कृतिको प्रभाव बढ्दै जाँदा यहाँका परम्परागत शैलीहरू जोखिममा पर्न थालेका छन्। परम्परागत पेसाका लागि राज्यले ध्यान नदिए यो पेसा नै लोप हुने स्थितिमा पुग्ने देखिएको छ।

'चर्खा कात्नेहरूको धागो बिक्ने व्यवस्था हुनुपर्छ,' रामसुन्दर भेले भन्छन्, 'माटाका भाडाहरूको प्रयोग घट्दा कुम्हाले पेसा नै जोखिममा परेको छ। ऐतिहासिक भक्तपुरलाई जोगाइराख्न यहाँका परम्परागत पेसालाई जोगाइराख्नुपर्छ।'

पर्यटन दिवसको भव्य तयारी

११ असोजमा पर्ने ३७औं विश्व पर्यटन दिवस २०१६ भक्तपुरले भव्य रूपमा मनाउँदै छ। भक्तपुर नगरपालिका र भक्तपुर पर्यटन विकास समितिले संयुक्त रूपमा भक्तपुरमा पर्यटकको स्वागत, पर्यटन प्रवर्द्धन तथा आय–आर्जनमा समेत टेवा पुर्‍याउने जमर्को गरेको छ।

८ असोजमा विश्वसम्पदा क्षेत्रमा सूचीकृत भक्तपुर दरबार क्षेत्र सरसफाइ कार्यक्रम गर्ने र ९, १०, ११ गते भक्तपुर दरबार क्षेत्रमा सांस्कृतिक सम्पदाहरूको फोटो प्रदर्शनी गरिने आयोजकले जनाएका छन्।

त्यसैगरी, ११ असोजमा भक्तपुर दृश्यावलोकनका लागि आउने पहिलो समूहका पर्यटकलाई विभिन्न उपहारसहित स्वागत गर्ने र निःशुल्क प्रवेश पासको व्यवस्था गरी विभिन्न सांस्कृतिक नाचगानको प्रदर्शन गर्ने कार्यक्रम रहेको छ।

११ असोजमै भक्तपुर नगरपालिकाबाट प्रकाशित 'सांस्कृतिक सम्पदाहरूको तस्बिर' पुस्तिका विमोचन गर्ने कार्यक्रम छ।

http://www.nagariknews.com/news/6121

दबु प्याखँ

शनिबार, २० कार्तिक २०७३, १० : ५६ |  नागरिक

कृष्ण शाह यात्री

‘डबली’ नेपाली नाट्य परम्परासँग लामो समयदेखि जोडिएको शब्द हो यो । नाटक मञ्चन गरिने एक किसिमको स्टेज वा रगंमञ्च हो डबली । नेपालको इतिहास खोतल्दा मल्लकालदेखि डबलीमा नाटक मञ्चन हुन थालेको प्रामाणिक अभिलेखहरू भेटिन्छन् । त्यसैले पनि डबलीमा नाटक देखाउने चलन मल्लकालबाट नै सुरु भएको हो भन्ने विश्वास गरिए पनि डबलीको निर्माण लिच्छवीकालमा प्रारम्भ भएको मानिन्छ ।

 

डबलीको निर्माणसँग रंगमञ्च र नाटकको सम्बन्ध पनि जोडिएर आएको छ । यसमा लोकनाटक देखाइने परम्परा पनि चलेको देखिन्छ । विभिन्न कालमा डबली परम्परा जनस्तरसम्म फैलिएको छ । डबली नेपाली रंगमञ्चको विकासको एउटा महŒवपूर्ण कडीको रूपमा रहेको देखिन्छ । वास्तवमा डबली नेपाली रंगमञ्चको आरम्भकालीन स्वरूप हो । ‘दबु प्याखँ’ अर्थात् डबली नाटकको वैशिष्ट्यता र महŒव अझै पनि उत्तिकै छ ।

लिच्छवीकालका शिलापत्रबाट त्यस समयको उत्तराद्र्धतिर डबलीको प्रयोग हुन्थ्यो भन्ने कुरा थाहा लाग्छ । छिच्छवीकालमा डबलीको काम ‘मण्डपीका’बाट गरिन्थ्यो । कुनै पनि शुभकार्य, विवाह, ब्रतबन्ध, पुराण वाचन आदि गर्नका लागि चारैतिर बेरेर बनाइएको केही अग्लो ठाउँ नै मण्डपीका अर्थात् मण्डप हो । संस्कृतिविद् एवं नाटकार सत्यमोहन जोशीका अनुसार, लिच्छवीकालका डबलीका रूपमा हाँडीगाउँको डबली अहिले पनि अस्तित्वमा छ, तर त्यो डबली बेवारिसे अवस्थामा छ । यसैगरी, लिच्छवीकालकै डबलीका रूपमा नक्सालको डबलीलाई पनि लिने गरिन्छ । किराँतकाललाई हेर्दा भने ललितपुरको क्वालखुस्थित किराँत दरबार, सिद्धिलक्ष्मी मन्दिर परिसरमा रहेका किराँती देवता, तिखीदेवल र हात्तीवनस्थित किराँतीको आराध्यदेवको मन्दिरबाट पनि ललितपुरसँग किराँतको प्राचीन धार्मिक सम्बन्ध रहेको देखिन्छ । किराँतकालमा ललितपुरमा स्थापना भएका नाट्यश्वर शिवजीका मठमन्दिरहरूबाट त्यसबेला धार्मिक अवसरमा नाट्यकलाको केही काम भएको हुन सक्ने अनुमान गर्न सकिन्छ । नाट्यकलाको आयोजना भएका प्रामाणिक इतिहास भने अहिलेसम्म फेला परेको छैन ।

यस लेखमा मल्लकालदेखिका डबली नाटकको सन्दर्भ प्रस्तुत गर्ने प्रयास गरिएको छ । विशेषगरी मल्लकालमा ललितपुर, कान्तिपुर र भक्तपुर राज्यमा धार्मिक प्रयोजनका निम्ति डबलीहरू निर्माण गरिएको पाइन्छ । मल्लकालमा निर्माण भएका विशाल मन्दिर र दरबारअगाडि बनाएका डबलीमा विभिन्न नृत्य, नाटक, सांस्कृतिक झाँकी र शुभकार्य गर्ने गरिन्थ्यो । डबलीलाई सुरुमा ‘दबुली’ भनिए पनि पछि यसलाई ‘दबली’, ‘दबु’ हुँदै ‘डबली’ भन्न थालिएको हो । नेवारी भाषाको ‘दबली’ र ‘दबु’ शब्दबाट नै नेपाली भाषामा ‘डबली’ बन्न गएको हो । नेवार समाजमा ‘दबु प्याखँ’ अझै प्रचलनमा रहेको पाइन्छ । नाट्यविद् मोहनहिमांशु थापाका अनुसार, ‘प्याखँ’ भन्नाले नाच मात्र होइन यसले नाटक र अभिनयलाई पनि बुझाउँछ । यसले पनि नेपालको नाट्यपरम्परामा डबलीको मौलिक र विशिष्ट स्थान रहेको देखाउँछ ।

डबलीको सम्बन्ध लिच्छवी र मल्लकाल हुँदै काठमाडौँ उपत्यकाका नेवारजातिसँग निरन्तर जोडिएर आएको छ । डबलीको निर्माण, विकास र संरक्षणका कार्य भने धेरैजसो मल्ल शासनकालमा नै भएको हो । मल्लकालमा नृत्य, नाटक, गीत, संगीत र सांस्कृतिक कार्यक्रम आयोजना प्रशस्त हुन्थ्यो भन्ने तथ्य त्यस समयमा निर्मित थुप्रै डबलीबाट पनि पुष्टि हुन्छ । विशेष गरी राज्यभिषेक, चाडपर्व, सभा, समारोह, गोष्ठी, ब्रतबन्धजस्ता उत्सव डबलीमै मनाइने भए पनि विशेष गरेर डबली रंगमञ्चको रूपमा बनेको मानिन्छ ।
भक्तपुर, ललितपुर र काठमाडौँ उपत्यकाका तीनै सहरमा मल्लकालमा बनेका धेरै डबली अहिले पनि सुरक्षित छन् । कतिपय डबली भने पछिल्ला समय, २०७२ सालको महाभूकम्पबाट मन्दिर भत्किएसँगै पुरिएको, चर्किएको र भत्किएको देखिन्छ । केही डबली सरकारी बेवास्ताका कारण जग्गा अतिक्रमण गर्ने मानिस र भूमाफियाका कारण पनि हराउँदै गएका छन् ।
नेपाल संगीत तथा नाट्य प्रज्ञा–प्रतिष्ठानका कुलपति नियुक्त भएपछि नाट्यकर्मी सरुभक्तले प्रतिष्ठानको आयोजनामा ‘डबली यात्रा’ नाम दिइ नाट्य एवं सांगीतिक गतिविधि बढाउँदै आएका छन् । विगत दुई वर्षयता मात्रै काठमाडौँ, भक्तपुर, ललितपुरका विभिन्न डबली, पोखरा, बन्दिपुरलगायतका डबलीमा स्थानीय समूहको सहभागितामा दर्जनभन्दा बढी नाटक मञ्चन गराएका छन् । सरुभक्त भन्छन्, ‘धेरै ठाउँमा डबली यात्राकै क्रममा पछिल्लो पटक पुगेँ । काठमाडौँबाहिरका धेरैजसो डबली लोपोन्मुख अवस्थामा पुगेका छन् । जीर्ण र संरक्षणविहीन पनि बनेका छन् कतिपय । सामाजिक एवं आर्थिक कारणले गर्दा डबलीको यो दूरवस्था भएको हो ।’

कान्तिपुर राज्य गोर्खालीले कब्जा गरेपछि काठमाडौँबाट अन्यत्र विस्थापित भएका र व्यापारको सिलसिलामा भोजपुर, दोलखा, धनकुटा, पोखरा, पाल्पालगायतका स्थानमा पुगेका नेवार समुदायका मानिसले आफ्नो संस्कार र परम्परालाई पनि साथै लिएर जाँदा ती ठाउँमा डबलीको निर्माण भएको हो । दोलखाका नाट्यकर्मी मदनदास श्रेष्ठका अनुसार यस्ता डबली दोलखाबजारको लिस्टोल (भीमेश्वर मन्दिर जाने बाटो), दुङ्गल टोल (नाट्यश्वरी मन्दिर अगाडि), नछे टोललगायतका ठाउँमा निर्माण गरिएका छन् । यसमा नेवार समुदायका मानिसले आफ्नो संस्कृतिअनुसारको हिलेजात्रा, गाईजात्रा, कुमारीजात्रा, लाखे नाच, अष्टमातृका नाच, खड्गजात्रा देखाउँदै आइरहेका छन् । मदनदास भन्छन्, ‘म यहीँको डबलीमा नाटक हेर्दै हुर्किएको हुँ । मलाई नाटकमा मोह जगाउने काम पनि दोलखाको लोकनाटक र डबली नाटकले गरेको हो । डबली नाटक हाम्रो मौलिक संस्कृति पनि हो ।’

काठमाडौँ उपत्यकामा डबलीको महŒव र अवधारणा बाहिरका जिल्लाभन्दा अलि बलियो छ । त्यसैले पनि काठमाडौँमा अन्य जिल्लाको तुलनामा डबलीहरू संरक्षित देखिन्छन् । संगीत नाट्य प्रतिष्ठानका कुलपति सरुभक्तका अनुसार, अबको उनकोे बाँकी दुई वर्षे कार्यकालमा २–४ ओटा लोपोन्मुख र जीर्ण डबलीलाई संरक्षित गर्ने, डबलीको महŒव र यसको अवधारणा प्रचारप्रसार गर्ने रहेको छ । डबली नभएको स्थानमा समेत डबलीको अवधारणा लगेर नयाँ डबली निर्माणमा अग्रसर हुने उनी बताउँछन् ।

व्यवस्थितरूपमा र नाटककै निम्ति डबलीको निर्माण गरिएको इतिहास हेर्दा राजा भुपतिन्द्र मल्ल सबैभन्दा अगाडि देखिन्छन् । उनले डबलीमा कसरी नाटक प्रस्तुत गर्न सकिन्छ भन्ने जानकारी दिनका लागि एउटा अवधारणासहितको नक्सा नै सार्वजनिक गरेका थिए । कुन ठाउँमा अभिनय गर्ने ? कुन ठाउँमा दर्शक बस्ने जस्ता कुरा उक्त नक्सामा उल्लेख गरिएकोले त्यसबेला नाटकको लागि डबलीको राम्रैसँग प्रयोग हुने गथ्र्यो भन्ने पुष्टि हुन्छ । भुपतिन्द्र मल्ल आफैले बनाएको त्यो नक्साअनुसार डबलीमा धेरै नाटक पनि मञ्चन गराएका थिए ।

मल्लकालीन कान्तिपुरमा दरबारका लागि सम्पूर्ण नृत्य र नाटकको आयोजनाको स्थल नासलचोकमा रहेको डबली हो । ‘नासल’ शब्दको निर्माण नाट्यश्वरबाट भएको देखिन्छ । मल्लकालमा रहेको त्यस प्रकारको परम्परा निर्वाह शाहकालसम्म पनि भएको पाइन्छ । शुभराज्यभिषेकको उपलक्ष्यमा हनुमानढोका दरबारस्थित नासलचोकको डबलीमा आयोजित मूल समारोहको क्रममा डबलीमा राखिएको सिंहासनको उपयोग गरी मूल कार्य सम्पन्न हुन्छ ।

डबलीमा विभिन्न प्रकारको नाच गर्ने चलन त अहिले पनि प्रचलित नै छ । यस्ता नाच–नाटक लगातार कैयौँ दिनसम्म देखाइन्छ । कार्तिक नाच, हरिसिद्धिको नाच, श्वेतकालीको नाच आदि महिनौँ पूर्वाभ्यास गरेर डबलीमा प्रस्तुत गरिन्छ । डबलीमा गरिने अन्य विभिन्न धार्मिक प्रवृत्तिका नाचमा अभिनयले महŒवपूर्ण स्थान ओगटेको पाइन्छ ।
मल्लकालमा सुरु भएको ‘देवी नाच’ देखाउनका लागि भनेरै काठमाडौँको भित्री सहरको चार कुनामा चारवटा ठूल्ठूला सार्वजनिक डबली निर्माण गरिएका थिए । ती डबलीहरू क्रमशः जैसीदेवल (न्हूघः डबली), नरदेवी (किलाघः डबली), बांगेमूढा (नःघः डबली) र ४. इन्द्रचोक (वंघः डबली) हुन् । यहाँ उल्लिखित ‘घः’ को अर्थ घडा वा घैंटो हो । लिच्छवीकालमा काठमाडौँ राज्यको साँध–सीमा छुट्याउन नगरका विभिन्न कुनामा ढुंगाका घडा स्थापना गरिएका थियो । तिनै ‘घः’ (घडा) का नामले अहिले उक्त टोलकै नामकरण हुन गएको देखिन्छ । जस्तै, ‘किलाघः’, ‘वंघः’, ‘नःघः’, ‘न्हूघः’ आदि । यसरी राज्यको सिमाना छुट्याउने यिनै ‘घः’हरूसँगै स्थापित डबलीमा ‘देवीनाच’ देखाउन थालिएको हो । देवीनाच नचाइने यी चारवटा डबलीमा यही एउटा नाचबाहेक अर्को कुनै पनि सांस्कृतिक कार्यक्रम वा नाच देखाउने गरिँदैन । यही एउटा नाच देखाउन निर्माण गरिएका चार डबलीको बेग्लै महŒव रहेको छ । यसले ‘देवीनाच’को ऐतिहासिक महŒव झल्काउँछ । हरेक इन्द्रजात्राका बेला कुमारीको रथलाई यही चारवटा डबली भएको ठाउँबाटै तानेर परिक्रमा गराइन्छ । पहिलो दिन कुमारीको रथलाई काठमाडौँको तल्लो भाग जैसीदेवलतिर तानिन्छ । त्यो दिन जैसीदवल कै ‘न्हूघः डबली’मा देवीनाच देखाइन्छ । दोस्रो दिन काठमाडौँको माथिल्लो भाग बांगेमूढा, असन तथा इन्द्रचोकतिर रथ तानिन्छ । त्यो दिन बांगेमूढा र इन्द्रचोकको डबलीमा नाच देखाइन्छ । तेस्रो दिन माथिल्लो भागकै ‘किलाघः’तिर रथ तानिन्छ र ‘किलाघः डबली’मा नाच देखाइन्छ । यसलाई बोलिचालीमा ‘नाच’ भनिए पनि यो विशुद्ध नृत्यमात्र होइन । यो संगीतको तालमा नाच्दै देखाइने एउटा लोकनाटक हो । यो त डबलीसँग जोडिएको एउटा सन्दर्भमात्रै हो । यस्ता धेरै डबलीले आआफ्नै कथा र ऐतिहासिक महŒव बोकेका छन् ।
१९८२ सालमा काठमाडाँंको यङ्गाल टोलमा जन्मिएका कलाकार बेखानारायणले नाटक गर्न डबलीको उपयोग गरेको देखिन्छ । बेखानारायण महर्जन नेपाली रंगमञ्चमा ‘बेखानारायण’, ‘बेखाचा’ नामले प्रख्यात छन् । उनले आफ्नो निर्देशन र अभिनयमा काठमाडौँ, भक्तपुर र ललितपुरका विभिन्न डबलीमा नाटक गरी ख्याति कमाएका थिए । सुकुलमा देखाइने ‘ज्यापू नाटक’लाई परिमार्जन गरी डबलीमा देखाउने परम्पराको थालनी गर्ने श्रेयसमेत उनैलाई जान्छ । बेखानारायणले गर्ने गरेका कतिपय नाटकलाई ‘खँ प्याखँ’ पनि भनिन्थ्यो । अग्लो ठाउँ बनाएर खट राखेर मञ्च बनाइ देखाइने नाटकलाई ‘खँ प्याखँ’ भनिन्छ । उनी काठमाडौँ, भक्तपुर र ललितपुर तीनै सहरका लोकप्रिय अभिनेता थिए । बेखानारयणले नाटक देखाउने भनेपछि मानिसहरू डबलीवरिवरिका घरका झ्यालहरू पैसा तिरेर ‘बुक’ गर्थे । रातरातभर बेखानारायणको डबली नाटक हेर्थे दर्शक । त्यसैकारण त्यसबेला डबलीसँग जोडेर उनको बारेमा यसो भन्ने गरिन्थ्यो– ‘डबली नबनी बेखा देखिँदैन, बेखा नउठी डबली उठ्दैन ।’ बेखानारायणले सबैभन्दा पहिले १९९७ सालमा भोटेबहालमा नेवारी भाषामा नाटक ‘राजकुमार विश्वन्तर’ मञ्चन गरेका थिए । यो नाटक काठमाडौँ, भक्तपुर र ललितपुरका विभिन्न डबलीमा तीन महिनासम्म चल्यो । यो नाटकका वियोगान्त दृश्य हेर्न नसकेर झ्यालमा बसेर नाटक हेरिरहेका दर्शक झ्याल थुन्ने गर्थे । विश्वन्तरले आफ्नी श्रीमती र सन्तान दान दिएको त्यो कारुणिक दृश्य कतिपय मानिस हेर्न सक्तैनथे भनी बेखानारायणको भनाइ पाइन्छ । ‘शकुन्तला’, ‘चाँदनी’, ‘घनश्याम’, ‘सोहनी महिवाल’, ‘साजन’ आदि बेखानारायणले अभिनय र निर्देशन गरेका नाटक हुन् ।
राणाकालको पूर्वाद्र्धतिर भने डबलीको ठाउँ थिएटर (बन्द रंगमञ्चका नाटकघर) ले लियो । तीसको दशकदेखि काठमाडौँको नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठानको डबली, वसन्तपुर दरबार स्क्वायर, पाटन दरबार, भक्तपुर दरबार स्क्वायरको डबलीमा लोकनाटकका साथै आधुनिक नाटक र सडक नाटक मञ्चन हँुदै आएको छ । सत्यमोहन जोशी भन्छन्, ‘मल्लकालमा विशेषगरी राजदरबारहरूका चोकमा परम्परागत नृत्य, नाटक र धार्मिक कार्य गर्नका निम्ति डबली बनाइन्थे । यसको रंगमञ्चीय महŒव पनि ज्यादै छ । अहिले पनि डबलीमा विभिन्न लोकनाच र नाटक मञ्चन भइरहेको मैले देखेको छु ।’
साठीको दशकको आरम्भताका प्रज्ञा–प्रतिष्ठानको डबलीमा भएको एक रंगमञ्चीय कार्य पनि यहाँ उल्लेखनीय देखिन्छ । २०६२ सालमा सामूहिक रंगकर्म संयोजन समिति र नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठानको संयुक्त आयोजनामा प्रज्ञा डबलीमा ‘सामूहिक रंगकर्म अभियान २०६२’ अन्तर्गत दर्जनभन्दा बढी नाटक मञ्चन भए । प्रज्ञा–प्रतिष्ठान र राजधानीमा सक्रिय ६ वटा नाट्यसमूह ‘सान’, ‘मातृभूमि रंगमञ्च’, ‘ज्योतिपुञ्ज साइन थिएटर’, ‘ललित सांस्कृतिक कला समूह’, ‘किन्स थिएटर’ र ‘साथसाथ थिएटर’ सम्मिलित ‘सामूहिक रंगकर्म संयोजन समिति’ बाट हरेक महिनाको पहिलो शनिबार प्रज्ञा डबलीमा विभिन्न नाट्य संस्थाका नाटकहरू मञ्चन भए । ‘सामूहिक रंगकर्म अभियान २०६२’ अन्तर्गत विभिन्न महिनामा अशोक शिवाकोटीद्वारा निर्देशित ‘सूर’, हेमन्त गौतमको ‘हिङमाङको चौरी’, कमल गाउँलेको ‘हाम्रा स्वरहरू’, किशोर अनुरागको ‘क्रमशः कथाहरू’, नवराज बुढाथोकीको ‘क्रमशः’, मजोजबाबुु पन्तको ‘मान्छे प्रतियोगिता’, जे.बी. रूवालीको ‘अब इतिहास लेखिन्छ’, राजन उप्रेतीको ‘घिन्ताङ काका’, मीनबहादुर भामको ‘भुतलोकमा बहस’, जीवनसाथी बस्नेतको ‘क्यानभासका नउत्रिएको माया’, कृष्ण शाह यात्रीको ‘मृत्यु सम्पादन’, ‘बारूद शताब्दी’ आदि नाटक मञ्चन भए । प्रत्येक महिना तीन वटा नाटक मञ्चन हुनु, दर्शकको उल्लेख्य सहभागिता हुनु, रंगकर्मीहरूको नियमित भेटघाटको थलो बन्नु, प्रतिस्थापन कलालाई समेत नाटकसँग जोडेर प्रदर्शनी गर्नु, नयाँ आलेखलाई मात्र प्रस्तुत गरिनु, मञ्चित नाटकबारे राम्रै क्रिया–प्रतिक्रिया आउनु, सामूहिक रंगकर्ममा सुखद संकेत देखा पर्नु जस्ता कुरालाई यस अभियानका उपलब्धिका रूपमा लिन सकिन्छ । यसले पछिल्ला वर्षमा भने निरन्तरता पाउन सकेको छैन । रंगमञ्चीय गतिविधिका निम्ति बनेको प्रज्ञा–प्रतिष्ठानको डबलीको अहिले उचित संरक्षण र प्रयोग पनि हुन सकेको छैन ।
यसरी डबलीको निर्माणसँग रंगमञ्च र नाटकको सम्बन्ध पनि जोडिएर आएको छ । यसमा लोकनाटक देखाइने परम्परा पनि चलेको देखिन्छ । विभिन्न कालमा डबली परम्परा जनस्तरसम्म फैलिएको छ । डबली नेपाली रंगमञ्चको विकासको एउटा महŒवपूर्ण कडीको रूपमा रहेको देखिन्छ । वास्तवमा डबली नेपाली रंगमञ्चको आरम्भकालीन स्वरूप हो । ‘दबु प्याखँ’ अर्थात् डबली नाटकको वैशिष्ट्यता र महŒव अझै पनि उत्तिकै छ । यी हाम्रा मौलिक रंगमञ्चीय निधि पनि हुन् ।

http://www.nagariknews.com/news/8341

भार्वाच्वमा साहित्य तः मुंज्या

शनिबार, ०६ कार्तिक २०७३, १० : ३० |  अभय श्रेष्ठ

भक्तपुरको दूधपाटीस्थित भार्वाच्वमा नेपालभाषा साहित्य तः मंुज्या यसपालि पनि उत्साही श्रोताको प्रेरणामा दुई दिन निरन्तर १२/१२ घन्टा चल्यो। तर, यो महत्वपूर्ण र बृहत् साहित्य तथा सांस्कृतिक पर्वबारे 'मूलधार' का नेपाली पाठकलाई थाहै भएन। जनतालाई सांस्कृतिकरूपले प्रशिक्षित गर्ने र राजनीतिक चेतना दिने उद्देश्ले नेपाल संवत् ११०० देखि प्रत्येक वर्ष विजया दशमी अनि नेवारहरूको मोहनीपछिको द्वादशी र त्रयोदशीमा हुँदै आएको सम्मेलनले यसपालि ३६ औँ शंृखला पार गर्‍यो। निरन्तर ८ घन्टा कविता, कथा, निबन्ध, नाटक, व्यंग्य र विभिन्न वक्ताका कुरा सुन्नु, त्यसपछि निरन्तर ५ घन्टा सांस्कृतिक कार्यक्रममा सहभागी हुुनु, वा रे वा! सामान्य उत्साहले यस्तो सहभागिता सम्भवै हुँदैन।

छत्तीसौँ तः मुंज्या

तः मुंज्याको अर्थ हो बृहत् सम्मेलन। यसपालि स्वीखुगूगु नेपालभाषा साहित्य तः मुंज्या। अर्थात् ३६ औँ नेपालभाषा साहित्य बृहत् सम्मेलन। यो मूलतः नेपालभाषामा लेख्ने, बोल्ने र नाच्ने, गाउनेहरूको मेला हो। तैपनि, यो एउटै भाषामा सीमित छैन। यसमा नेपाली भाषा र देशको एक भाषा नीतिका कारण पछाडि पारिएका सबै भाषाभाषीका लेखक, कलाकारले पनि मञ्चमा आफूलाई अभिव्यक्त गर्न पाउँछन्। स्थानीय कवि, लेखक र कलाकारले आफ्नो रचना तोकिएको मितिभित्र आयोजकलाई बुझाउनुपर्छ जसमध्ये उत्कृष्टलाई पुरस्कृत गरिन्छ। निम्ताइएका लेखक–कलाकारले भने मन्तव्यसहित आफ्ना रचना प्रस्तुत गर्छन्। यसपालि विकल प्रजापति, प्रेम प्रजापति र अर्चना छुका अनि कथामा तुलसीलाल वासुकला, एलके सुन्दर र श्रीया पहिजुले क्रमशः पहिलो, दोस्रो र तेस्रो पुरस्कार जिते।

वैचारिक, परिवर्तनकारी र सन्देशमूलक साहित्य–कला पक्षधरका नाताले तः मुंज्याले सबैखालका, खासगरी कलावादी लेखक–कलाकारलाई समेट्न नसक्नु स्वाभाविक हो। तर, तिनै जनपक्षीय लेखक–कलाकारबीच पनि विविधता खोज्न सकिन्छ। यसको स्वरूपलाई पनि अन्तर्क्रियामुखी बनाउनु जरुरी छ। जस्तोः छानिएका कविका केही कविता, कथाकारका केही कथा र तिनैमाथि बहस गराउन सकिन्छ।

भार्वाच्व सम्मेलनमा स्थानीय आयोजक समितिका अध्यक्ष लक्ष्मीनारायण राजलवटको मेहनत तारिफयोग्य थियो। राजलवटसँगै उपाध्यक्ष अम्बिका न्याइच्याईं, सचिव रमेश च्याइच्याईं अनि लीला न्याइच्याईं, विश्वराज शिल्पकार, आशाराम गोठे, बद्री कोजू, रविना दुवाल, कृष्णगोपाल मुलगुठीलगायत सदस्यको ध्याउन्न दसैँ (मोहनी) को रामरमितामा भन्दा सम्मेलनलाई भव्य र सभ्य बनाउनमा केन्द्रित थियो। दाःछी इँटाको कृत्रिम सेटले दक्षिणतिर सजिएको नेपाली मौलिक शैलीको मञ्च साँच्चीकै भव्य थियो जहाँ पाँचतले न्यातापोल र भैरवनाथ मन्दिर तथा आँखी‰यालका चित्र कोरिएका थिए। भित्तामा रञ्जना लिपिमा लेखिएको थियो, स्वीखुगूगु नेपालभाषा साहित्य तः मुंज्या। उत्तरपट्टि हजार जना अट्ने मञ्च कुनै पनि बेला खाली देखिन्नथ्यो। यति ठूलो कार्यक्रमका लागि न कुनै रक्सी उत्पादक संस्था प्रायोजक थियो न सरकारबाट आर्थिक सहयोग जुटाइएको थियो। नेपालभाषा साहित्य तः मुंज्या मूल गुठीका सचिव सुरेन्द्रराज गोसाईंका अनुसार सबै स्थानीय वासिन्दाको साथ र सहयोगबाट भएको थियो। यस हिसाबले यो पूर्णतया मौलिक र अर्ग्यानिक साहित्य मेला थियो।

सिर्जनाका दुई प्रकार

छत्तीसौँ त :  मुंज्यामा मन्तव्यका क्रममा मैले भनेको थिएँ, 'सिर्जना दुईखालका हुन्छन्, परम्परागत र विद्रोही। आफूलाई जति आधुनिक भने पनि आलोचनात्मक चेतबिनाका सिर्जना परम्परागत (कन्फर्मिस्ट) हुन्छन्। ती प्रियतावादी हुन्छन्। आफ्नो प्रियतामा ठेस लाग्छ भने तिनीहरू सत्य बोलेर आफूलाई जोखिममा पार्न चाहँदैनन्। अहिले मिडियामा कन्फर्मिस्ट लेखककै दबाब छ।'

आलोचनात्मक चेत त्यो हो जसले कुनै पनि घटनालाई जनसामान्यले जसरी बु‰दैन। आलोचनात्मक चेतयुक्त लेखक वा कविको अन्तर्दृष्टिले अल्ट्रासाउन्डले जस्तै मानिसभित्रको कुरा पनि देख्छ। ऊ भव्य, सभ्य र सुकिला पोसाकधारीलाई नांगो देख्छ। सिंहदरबारमा नांगो प्रदर्शन गर्ने बादी महिला, बाध्यताले शरीर बेच्ने वेश्यालाई ऊ इमानको प्रतिमूर्ति देख्छ। युद्धविरुद्ध नांगै प्रदर्शन गर्ने अमेरिकी युवायुवती हुन् वा हत्या र बलात्कारविरुद्ध नांगै उभिएर सेनालाई चुनौती दिने मणिपुरे महिला अथवा सिंहदरबारसँग अधिकार माग्दै लुगा फुकाल्ने बादी महिला, तिनको नग्नतामा अश्लीलता होइन, गम्भीर राजनीतिक विचार छ। तिनको नग्नता खुला बजारमा बिक्रीका लागि कमनीय शरीर खोल्ने नायिकाको भन्दा पृथक् छ। कुनै पनि व्यक्ति जन्मनासाथ राज्यको सन्तति हुन्छ। त्यसैले आत्महत्यालाई पनि अपराध मानिन्छ। आत्महत्या गर्दा पनि राज्यकै एउटा सदस्यको हत्या भएको हुन्छ। अतः कोही कुनै समुदाय विशेषमा जन्मँदैमा ऊ निर्विकल्प वेश्यावृत्ति गर्न बाध्य हुन्छे भने त्यसको जिम्मेवार ऊ र उसको समुदायमात्र नभई राज्य स्वयं पनि हुन्छ। मैले भनेको थिएँ, 'जब कुनै सार्वजनिक स्थलमा एउटी महिला आफ्नो दुःख देखाउन नांगिन्छे, त्यहाँ ऊ होइन, राज्य स्वयं नांगिरहेको हुन्छ।'

नेपालभाषामा कविता

नेपालीभाषी कविबीच पनि बेलाबेला नेपालभाषा (नेवारी) का कविताको भव्यताबारे चर्चा हुन्छ। खासमा नेपालभाषी कविताको असली परिचय नेपालले पाउन बाँकी नै छ। नेपाली भाषाले राष्ट्र भाषाको मान्यता पाउनु र माध्यम भाषा बन्नुमा यसको सरलता र स्वीकार्यताको भूमिका होला। तर, शासक वर्गको भाषा भएकैले यसलाई जबर्जस्ती स्थापित गरिएको थियो। इतिहासको यो कटु सत्यलाई अगाडि सारेर अब नेपाली भाषालाई पन्छाउन सकिन्न जसरी अंग्रेजीबिना अन्तर्राष्ट्रिय सम्पर्क सम्भव हुँदैन। एकभाषिक राज्यमा देशको कुल जनसंख्याको थोरै प्रतिशत जनताले बोल्ने भाषाको साहित्य ओझेल पर्नु अस्वाभाविक होइन। यसको अर्थ अल्पमत भाषाहरूमा स्तरीय साहित्य लेखिएकै छैनन् भन्न मिल्दैन। नेपालभाषा साहित्य स्वयं एक चुनौती हो। मैथिली, भोजपुरी अन्य चुनौती हुन सक्छन्। विश्वसाहित्य वा कलाको वास्तविक रूप हेर्ने हो भने अंग्रेजी भाषाबाहिर पुग्नु जरुरी छ। त्यसैगरी नेपाली साहित्यको वास्तविक रूप हेर्ने हो भने नेपालभाषा, मैथिली, भोजपुरीलगायत भाषामा पनि छिर्नु जरुरी छ। अर्कातिर नेपाली साहित्य भन्नाले नेपाली भाषाको साहित्यमात्र भन्ने अनुदार घेरा नाघ्नु जरुरी छ।

अब माध्यम भाषाका नाताले नेपाली भाषाले अन्य सीमान्तकृत भाषाका सूचनालाई पनि बिनापूर्वाग्रह, बिनास्वार्थ प्रवाह गर्नुपर्छ। विडम्बना के भने नेपाली भाषी मिडियाले यो भूमिका निर्वाह गरिरहेका छैनन्। गर्दा हुन् त नेपालभाषी कविताको उचाइबारे सबै कविताप्रेमी नेपालीलाई थाहा हुने थियो। अनि व्यापारिक संस्थाहरूले प्रायोजन गर्ने साहित्यिक पर्वका सेसनैपिच्छे ठूला तस्बिरसहित कभरेज गर्ने मिडियाले तः मुंज्या वा विराट नेपाल भाषा साहित्य सम्मेलनको पनि चर्चा गर्थे।

श्यामसुन्दर सय्जु, पूर्ण वैद्य, योगेन्द्र प्रधान, सुन्दर मधिकर्मी, बुद्ध सायमी, आनन्द जोशी, केशवमान शाक्य, नर्मदेश्वर प्रधान, प्रतिसरा सायमी, सुदन खुसः, सुरेश किरण, योगेश राज, राजभाइ जः कमी, रजनी मिलालगायत कवि नेपालभाषाकै गौरव बढाउने कविता लेखिरहेका छन्। तः मुंज्याको दोस्रो दिन नभन्दै पूर्ण वैद्यले 'आँसुले नै अहिलेसम्म नआएको युग ल्याउँछु' भन्ने भावको कविता सुनाएर यस भनाइलाई पुष्टि गरे र धेरैको मन जिते। सांसदद्वय प्रेम सुवाल र अनुराधा थापा मगर तथा मिर्गाैलारोग विशेषज्ञ डा. कल्पना श्रेष्ठले खुलेरै उनको कविताको प्रशंसा गरे।

जनतालाई सुन्ने मेला

यो सम्मेलन मूलतः नेताले जनतालाई सुन्ने मेला हो। नारायणमान बिजुक्छे, बुद्धिकुमार गोसार्इं, सुनील प्रजापति, प्रेम सुवाल, अनुराधा थापा मगरलगायत नेता तल दर्शक दीर्घामा बसेर कवि, लेखक, पत्रकार, वकिल, न्यायाधीश, डाक्टर, इन्जिनियर, वास्तुविद्हरूका कुरा सुनिरहेका हुन्छन्। यदाकदा तिनै नेता पनि आफ्ना राजनीतिक अनुभव सुनाउन मञ्चमा पुग्छन्। मजदुर दैनिकले असोज २७ को सम्पादकीयमा लेखेको छ, 'चाडपर्वमा खाने–बस्ने मात्र होइन, देश र जनताको विषयमा चिन्तन गर्ने अवसर तः मुंज्याले दिएको छ। यो स्वयं परिवर्तनको बाहकका रूपमा, आन्दोलनका रूपमा, वर्ग संघर्षका रूपमा अगाडि बढिरहेको छ।' यसले तः मुंज्या साहित्य र संस्कृतिलाई राजनीतिक आन्दोलन नै ठान्छ भन्ने प्रस्ट हुन्छ। हुन पनि मजदुर र किसानको आवाज राज्यसम्म पुर्‍याउने र उनीहरूलाई सांस्कृतिकरूपले प्रशिक्षित गर्नलाई नै यो साहित्य मेला आयोजना हुँदै आएको आयोजकहरूको दाबी छ। सुरुको एक दशक यसले पञ्चायतविरुद्ध जनमत निर्माण गर्‍यो। प्रजातन्त्र पुनःस्थापनापछि सत्तासीन दलको जनविरोधी क्रियाकलाप, भारतसँग भएका अवाञ्छित सन्धि, सम्झौता, जनयुद्धकालमा माओवादी क्रियाकलाप र राजाको प्रतिगमन, भारतीय नाकाबन्दी, हस्तक्षेप र सीमा उल्लंघनविरुद्ध यसले आवाज उठाएको छ। यसपालि डा. कल्पना श्रेष्ठले मिर्गौला स्वस्थ राख्ने उपायबारे प्रवचन दिइन्। रविन्द्र पुरीले सम्पदा संरक्षण, माणिकलाल श्रेष्ठ र तेजेश्वरबाबु ग्वंगले नेपालभाषा तथा संस्कृति संरक्षण, भैरव रिसालले खुम्चिँदै गएको देशको सिमाना, अधिवक्ता कृष्णप्रसाद भण्डारीले संघीयता, कैलाशभक्त प्रधानांगले सहकारिता अनि प्रसूतिरोग विशेषज्ञ डा. उर्मिला कार्कीले स्त्रीरोगबाट बच्ने उपायबारे मन्तव्य दिए।

तः मुंज्याले भार्वाच्वकै कान्छा राजलवट, बुलाल राजलवट र कर्णबहादुर शिल्पकारलाई सम्मान गरेर संस्कृति उत्थानलाई प्रोत्साहित गर्‍यो। भक्तपुरको सांस्कृतिक संरक्षण र उत्थानमा निःस्वार्थ लागिपरेका यी तीन जनालाई स्थानीयले जति सम्मानका दृष्टिले हेरे पनि राष्ट्रिय मिडियामा यिनको कतै चर्चा हुँदैन। किनभने यी सोझा सांस्कृतिक अगुवा मिडियासँग सम्पर्कमा छैनन्। प्रचारको मोह पनि तिनलाई छैन। बुलाल र कर्णबहादुर दाफा भजनमा संलग्न छन् भने कान्छा भार्वाच्वमा चल्ने विभिन्न नाचका गुरु हुन्।

सुधार्नैपर्ने केही कुरा

तः मुंज्या मूलतः जनपक्षीय लेखक–कलाकारको मेला हो। यसको उद्देश्य राजनीतिक छ। तर, यसले पनि अन्य साहित्यिक मेलाबाट केही सिक्नु जरुरी छ। फाइन प्रिन्ट वा रिडर्स झापाले गर्दै आएका बारम्बार उही पात्र, उही विषय र उही कुरा दोहोर्‍याइरहने साहित्यिक मेलाप्रति साहित्यकारहरू किन त्यति आकर्षित छन्? किन तः मुंज्याको सूचनासमेत उनीहरूसम्म पुग्दैन? किन प्रगतिशील लेखक संघ स्तरमा पनि यसको दायरा व्यापक छैन? यसप्रति गम्भीर भएर सोच्नु जरुरी छ। वैचारिक, परिवर्तनकारी र सन्देशमूलक साहित्य–कला पक्षधरका नाताले तः मुंज्याले सबैखालका, खासगरी कलावादी लेखक–कलाकारलाई समेट्न नसक्नु स्वाभाविक हो। तर, तिनै जनपक्षीय लेखक–कलाकारबीच पनि विविधता खोज्न सकिन्छ। यसको स्वरूपलाई पनि अन्तर्क्रियामुखी बनाउनु जरुरी छ। जस्तोः छानिएका कविका केही कविता, कथाकारका केही कथा र तिनैमाथि बहस गराउन सकिन्छ। प्रगतिशील लेखनका चुनौती वा लेखनमा उठ्न नसकेका विषय, बजारमुखी उपन्यास, साहित्यमा बजारको असर वा महँगो स्वास्थ्य सेवा अथवा राजनीतिमा परेका गाँठो फुकाउनेबारे विषयविज्ञ र दर्शकबीच अन्तर्क्रिया चलाउन सकिन्छ।

http://www.nagariknews.com/news/7563

नेपालका नेवारहरु

प्रकाशित मिती : शुक्रबार, साउन २५, २०७०
अशोकचन्द्र धुँजू श्रेष्ठ

नेपाल एशियाको माझमा हिमालयको काखमा विशाल चीन र भारतको बीचमा रहेको एक भूपरिवेष्ठित मुलुक हो । यो परापूर्वकालदेखि अस्तित्वमा रहेको एक प्राचीन मुलुक हो । अनेक जातजाति, भाषाभाषी र विविध धर्मावलम्बीहरुले निवास गरेको र उत्तर दक्षिण, पूर्वपश्चिमका बीच प्राचीनकालदेखि आवतजावत र लेनदेन चल्दै आएकोले ‘नेपाल’ शब्दको विभिन्न अर्थ विभिन्न धार्मिक दृष्टिले आ आफ्ना खालको व्याख्या र व्युत्पत्तिबारे अनेक मत मतान्तर देखिएका छन् । नेपाल शब्दलाई विद्वान्हरुले विशेषतः तिब्बती, नेवारी, लिम्बु, लेप्चा भाषाहरुको आधारमा अथ्र्याउँदै आएका छन् ।
नेवारी भाषामा नेपाललाई ‘नेपा’ भन्ने गरिन्छ । ‘ने’ को अर्थ ‘मध्य’ र ‘पा’को अर्थ ‘देश’ हुन्छ । हिमाली श्रृंखलाको मध्य भागमा रहेको देश भएकोेले देशको नाम नेपाल भन्ने प्रचलन भएको हो भन्ने भनाई छ । ‘नेपाः’ शब्दमा ‘ल’ प्रत्यय थपिएर नेपाल हुन गएको हो । टामस यङ्गले र जार्ज ग्रियर्सकनको भनाई अनुसार नेवार र तामाङको रक्त मिश्रणबाट ‘न्यार्वा’ भन्ने जाति बनेको र त्यही न्यार्वा शब्दबाट नेवार बनेको अनि नेवारबाट नेपाल बनेको हो । ८०० वर्ष पुरानो एक रचनामा नेपालवासीलाई गिवाल (नेवार) भनिएको हो । यस अनुसार नेपालबाट नैपाल, णिवाक, निवार भई नेवार शब्द जन्मेको अर्को तर्क पनि छ ।
काठमाडौं खाल्डोमा मंगोलियाको गोबी नमूनाको ढुंगे उपकरण फेला परेबाट पाषाण युगका मंगोलहरु तिब्बत र हिमालय पार गरी नेपाल आइपुगेको र ईसाई पूर्व ३० हजार वर्षभन्दा पहिलेदेखि नै मंगोलहरु काठमाडौं उपत्यकामा आवाद भएको अनुमान पुरातत्व र मानवशास्त्री जनकलाल शर्माले गर्नुभएको छ । यस अर्थले नेपालमा प्राथमिक रुपमा मंगोल मूलका विभिन्न प्रजातिहरुको सभ्यता थियो । नेवार पनि ती सभ्यतामध्ये एक मूल सभ्यता हो । यो हिन्दू आर्यहरु नेपाल प्रवेश गर्नुभन्दा धेरै पहिले हिमालय फेदमा विकसित भइसकेको थियो । पछि नेपाल खाल्डोमा लिच्छवी अनि विभिन्न समयमा अन्य हिन्दु आर्यहरु प्रवेश गरी नेवारहरुसँग घुलमिल हुँदै नेवार समाजलाई हिन्दूकरण, संस्कृतिकरण, मैथिलीकरण समेत गरेको देखिन्छ । यो खाल्डोमा बाहिरबाट आउनेले राज्य ग¥यो र नयाँ संस्कृति ल्यायो । तर खाल्डो पसेपछि त्यो नेवारी सभ्यताकै अंग बन्यो ।
बाहिरबाट आउनेहरुको घुलमिलले गर्दा नेवार जाति एक जाति नभई विभिन्न जातिको एक समूह बनेको हो । गैर नेवार हेर्दाले नेवारजाति एउटै जस्तो लाग्दछ । त्यस्तै एउटै भाषा, एउटै धर्म र एउटै संस्कृति जस्तो लाग्दछ होला तर त्यस्ते होइन । हाइमनड्रफका (१९६०) का अनुसार योभित्र २६ प्रकारका जातिहरु भित्रिएका छन् । भाषाको बोली ठाउँ अनुसार फरक देखिएको छ ।
धर्मको कुरामा नेवारहरु शैव, हिन्दू र बौद्ध आधा हुनसक्छ । त्यस्तै संस्कृति र संस्कारमा जाति अनुसार केही फरक हुन सक्छ । नेवारमा विभिन्न जातिको भाषा एउटै भए पनि जाति अनुसार धर्म र संस्कृति केही फरक हुनसक्दछ । त्यसो भएता पनि सबै जातिमा समन्वय र सहिष्णुता हुन्छ । यसको ज्वलन्त उदाहरण हो विभिन्न जातिले संयुक्त रुपमा मानी आएको विभिन्न जात्राहरु । त्यस्तै नेवार समुदाय एउटा विभिन्न जातिको समूह भएकोले आ आफ्ना फरक पहिचान र संस्कृतिहरु छन् ।
नेवार एउटा सुसंस्कृत सभ्य र उन्नत समुदाय हो । चाडपर्व मनाउनेदेखि रीतिथिती र संस्कार संस्कृतिमा आफ्नै अनुसारको मौलिकता छ । तर आधुनिकता र पाश्चात्य संस्कृतिको प्रभावले कतिको जाति विशेषको आफ्नो मौलिक पहिचान र संस्कृति छोडिँदै आएको छ ।
काठमाडौं उपत्यकामा नेवारहरु धेरै भएकोले र नेवारहरु भएको ठाउँमा नेवारहरुको संस्कृतिसँग जोडिएका चाडपर्वहरु मानि आउनु स्वभाविक हो । ती चाडपर्वहरु ऋतुको भरमा मानी आएका छन् । बौयागु ख्वाः स्वय्गु, मांयागु ख्वाः स्वय्गु, देगुपूजा, गुँ पुन्ही, यँन्यापून्ही, चथाः, मोहनी, स्वन्ति, म्हःपूजा, पाहाँचह्रे, योमरी पुन्ही आदि नेवारहरुको मानी आएका चाडपर्वहरु हुन् । स्थानीय जात्राहरु पनि छन् । नेवार समाजमा विभिन्न नश्ल, धर्म, संस्कृति र परम्पराहरुको संयोजन छ । यसर्थ नेवार जाति होइन, राष्ट्रियता हो भनी इतिहासकार डिल्लीरमण रेग्मी भन्नुहुन्छ ।
जातिको उद्गम सम्बन्धमा विभिन्न मानिसको विभिन्न धारणाहरु छन् । अधिकांशको भनाईमा कुल, वर्ण र काम अनुसार नै जाति निस्केको हो । तर हिन्दूहरुको भनाइमा मतभेद छन् । केही विद्वान्ले त यो सामन्ती सोच भएका राजा ब्राह्मणहरुको आविष्कार भनेका छन् । तर जन्म व्यवसायको भरमा जाति व्यवस्था नेपाल र यो प्रायदीपमा मात्र होइन, पहिले फ्रान्स, रोम र जापानमा पनि प्रचलित थियो । त्यसपछि यो व्यवस्था हाम्रोमा आएको हो । यो व्यवस्था भारतमा बाहेक प्रायः अन्य ठाउँमा चलेको देखिँदैन ।
जयस्थिति मल्लले बनाएको जातीय वर्गीकरण भन्दा पहिले दुइटा मात्र जात थिए – भारो र भाबो । शासक वर्गलाई भारो भनिन्थ्यो भने बाँकी सम्पूर्ण वर्गलाई भावो भनिन्थ्यो । त्यसबेला ज्यापुहरुलाई भावो भनिन्थ्यो । पछि जातिको वर्गीकरणपछि भावो नै ज्यापु भएको हो । त्यसमा पनि कामको आधारमा यस जाति पनि विभिन्न थरमा वर्गीकरण हुन गयो, जस्तै कि महर्जन, डंगोल, सुवाल, सिं, प्रजापति आदि । भारो शब्दको अर्थ कहीँ श्रेष्ठ भनेर पनि प्रयोग गरेको छ । नेवार जातिमा श्रेष्ठ थर अधिक चर्चित छ । श्रीयन्त्रलाई इष्टदेव मान्ने नेवार भएकाले श्री–इष्ट श्रेष्ठ भनेको भन्ने भनाइ पनि छ ।
शारीरिक बल खर्च नगर्ने तर राज्यसत्तासँग नजिक रहेर व्यापार, उद्योग, राजनीति, प्रशासन र औषधी व्यापार आदि कार्य गर्ने नेवारहरुलाई मल्ल राजाको पालसम्म भारो भन्ने चलन छ । श्रेष्ठहरुको छ वटा जात र ६८ उपजात छन् भनी पुरातत्वविद् शंकरमान राजवंशीको भनाइ छ । मास्के, प्रधान, अमात्य, जोशी, राजभण्डारी, कर्माचार्य मूल श्रेष्ठ हुन् । नेवारजातिको यस श्रेष्ठ (स्यस्यः) समाजभित्र मंगोलियन नश्ल मात्र होइन, खस, ब्राह्मणदेखि लिएर मधेशमा बस्ने मधेशीहरु र हिमाली जातिकाका तामाङ सम्मको नश्लका अस्तित्व पनि छन् ।
जयस्थिति मल्लले यस नेवार जातिमाथि चार वर्ण छत्तिस जातको मनु महाराजको हिटलरी नीति नपकडाई दिएका भए पृथ्वीनारायण शाह पनि जातिवादी नभएका भए आजसम्म त्यही नेवार संस्कृति र राष्ट्रियता एक ढिक्को भएर बज्र झैं बलियो हुने थियो, दुर्भाग्य त्यो भएन भनी धर्मरत्न यमीले भनेको कुरा सान्दर्भिक छ ।
नेवारहरु जति पुराना छन्, त्यत्तिकै नेवारी भाषा (नेपालभाषा) पनि पुरानो छ । किराँतकालमा नेवारी भाषा जनभाषाको रुपमा प्रचलित भएको देखिन्छ । लिच्छवीकालदेखि शासक र पुरोहित वर्ग बाहिरबाट आएका र संस्कृतका पक्षपाती हुँदा लोकभाषा नेपाली भाषाले विकास गर्न पाएन । राजा जयस्थिति मल्लको शासनकालदेखि भने नेवारी भाषाले प्रश्रय पाउन थाल्यो । त्यसताका नेपालभाषा नामले देशभाषाका रुपमा नेवारी भाषाले सम्मान पाएको थियो । त्यस्तै सम्वत् नेपाल सम्वत् चलाइन्थ्यो । नेपाल सम्वत् मध्यकालीन समयमा नेपाल खाल्डोमा सीमित थिएन, भारत र चीनका शासकहरुले समेत चलाएको देखिन्छ । राजा सिंहप्रताप शाहको शासनकालमा नेपाल तिब्बत सन्धीपत्र समेत नेवारी भाषामा लेखिएको कुृराले के प्रष्ट हुन्छ भने राणाकाल अगाडि भाषागत भेदभाव महसुस गरिएको थिएन । राणाकालमा अन्य क्षेत्रमा जस्तै नेवारी भाषाप्रति दमनचक्र चल्न थाल्यो । सूर्यविक्रम ज्ञवालीको भनाइ अनुसार नेवारी भाषा पनि चिनियाँ, बर्मेली इत्यादि भाषा सहर एक मात्रिक भाषा हो ।
नेवारी भाषाका आफ्नै लिपिहरु छन् ः गोलमोल, रञ्जना, भूँजिमोल, कुमोल, क्वेँमोल, हिमोल, लितुमोल लिपि । यी लिपिमा लेखिएकालाई नेपाल लिपि भन्ने गरिएको छ । तिब्बती महायान्मा मन्त्रहरु नेवारी लिपिमा लेख्ने र गुम्बाहरुमा सजाउने काम मंगोलिया, रुस, चीन र भुटानमा समेत फैलियो । हाल यस भाषामा पनि सुगमताका लागि मुद्रणमा देवनागरी लिपिको प्रचलन हुन थाल्यो ।
नेपालको पूर्व मेचीदेखि पश्चिम महाकालीसम्म विभिन्न भाषाभाषी जातजातिको बसोबास छ । नेपालको ७५ मध्ये ७३ जिल्लामा नेवारहरुको पनि बसोबास छ । उनीहरुले आफ्नो जातीय पहिचान झल्कने केही न केही कुरा चलनचल्तीमा राखेको देखिन्छ । जस्तै नेवारभाषा वा केही नेवार शब्दहरु, भेषभूषा, खाने परिकारहरु, चलनचल्तीको घरायसी सामानहरु, रोजगारीका सामानहरु, बाजागाजा, नाचगान, रीतिरिवाज, चाडपर्व आदि ।
नेवारको आदिभाग काठमाडौं उपत्यका हो । तर विभिन्न समयमा नेवारहरु काठमाडौं उपत्यकाबाट टाढा जाने काम भएको छ । नेपालको विभिन्न जिल्लामा मात्र होइन, नेपालबाट बाहिर जाने काम भएको छ । विशेष गरेर भारतको सिक्किम, दार्जीलिङ, कालिम्पोङ आदि ठाउँहरुमा नेवारहरु प्रशस्त छन् । प्रवासमा भएका नेवारहरु अनेक जातका भएर पनि राजनीतिक, सामाजिक र सांस्कृतिक कारणले त्यस प्रकारका नेवारहरुले आफ्नो मौलिक जातलाई छोडेर सजिलोको रुपमा प्रधान भनेर लेख्ने चलन गरेको छ ।
नेवारी कला, संस्कृति, परम्परा अनि चाडपर्व आफ्नै विशेषताको छ । जुन हाम्रो मुलुकमा मात्र होइन, अन्तर्राष्ट्रिय जगतमा समेत प्रचलित छ । संयुक्त राष्ट्रसंघमा सदस्य भएका सबै मुलुकहरुले आफ्नो लिपि राखेका छन् । नेपालको परिचयका लागि नेपालका नेवारीहरुको संस्कृति र कलाकारिताको मौलिक लिपिमा रञ्जना लिपि उल्लेख भएको छ । यो सबै राष्ट्रको गौरवको विषय हो । यसर्थ नेवार कला, संस्कृति, भाषा, साहित्य र सम्पदा नेवारहरुलाई एक ढिक्का बनाई राख्नु जरुरी छ ।  तर राज्यको तर्फबाट सयौं वर्षदेखि नेवारी समुदायप्रति नराम्रो नजरले हेर्ने जुन काम भएको छ, त्यो नेवार समुदायले गहिरो चोट पाएको अनुभव लिएको छ । अनि नेवार जातिमा छुवाछुत, पानी चल्ने, नचल्ने नियमहरु जुन कायम भएका छन्, त्यो आप्रवासी हिन्दु आर्यहरुको मनुस्मृति नियमका कारण भएको हुनाले त्यसलाई हटाउनु जरुरी छ, किनकि त्यो अति दुःखद पक्ष हो ।

http://www.kavretimes.com.np/%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%95%E0%A4%BE-%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%B9%E0%A4%B0%E0%A5%81/

The legends of Pragya Paramita

The legends of Pragya Paramita

Kathmandu Valley’s heritage is not just its monuments but its culture and rich rituals

Shuvechchhya Pradhan

All Pics: Alok Tuladhar

The full moon in the holy month of Gunla is when Buddhist Newars have flocked to the bahals of the Valley to listen to priests read ancient sacred scriptures. The teachings of Lord Budda is in a book written in gold and silver letters in the sacred texts of Pragya Paramita.

The four known places that house the important texts are Bhagwan Bahal, Itum Baha and Piganani of Kathmandu along with Kwa Baha of Patan (see map). Each of the books with identical stories were written during different times, and there are different rules governing their ritual public readings.

The four volumes in Bhagwan Bahal, for instance, are displayed during the festival to be read by the priests. This is the monastery looked after by the Pradhans, the only Buddhist seshya (Newar administrative class) of the valley. The other monasteries are usually managed by Shakyas, Bajracharyas and Tuladhars.

Different venues have different practices during Gunla. The text in Itum Baha is no longer read and is only kept on display with the members collectively reading a printed version in Devnagari every evening throughout the holy month. Although it is one of the oldest and most important monasteries in Kathmandu, the tradition of reading the original text was probably lost because of squabbles among priests.  

Pragya Paramita in Itum Baha

The book in Piganani, a courtyard of the Tamrakar community, is only brought out on the day of Panchara in Juga Chharey, the annual alms-giving event that falls on the 14th day of the dark half of the month.

Probably the most easily accessible and best preserved is the one in Kwa Baha where the members of the monastery wait for their turn for as long as eight months to have the priests read the book in their names. The tradition of book reading is thought to have started 400 years ago during the time of Kulapad Bajracharya of Nyakhachuka, who had six sons: four from the first wife living in Nyakhachuka and two from the second wife in Tangal Baha along with one priest in Kwa Baha reading the script.

The text in Kwa Baha.

Later on, the Kwa Baha guthi decided to add three more priests making it easier to distribute the 300 page book among themselves. Although the text was initially only read at certain times of the year, nowadays it is read for almost as many as 300 days. The books are not in constant use and the priests use the month of Purshottam Mas (the leap year month according to the lunar calendar) to restore and rewrite the document. The few gurju priests who know the script get the job of restoring the books, and the gold ink is donated by the community.  

One of the main reasons for the inaccessibility of the Pragya Paramita books is the fear of losing it. The one at Bhagwan Bahal is dated back to 1223 BCE, and the Piganani book is almost as old. The books at Itum Baha and Bhagwan Bahal are written in gold and silver letters while the one at Piganani is written in banana leaves. The fragility and value of the books means that they are kept away for safekeeping, read and are read only during Gunla so they aren't handled frequently. But what the guthis are overlooking is how accessibility helps in preservation and promotion of the tradition, as shown by Kwa Baha.

All the books in the four monasteries are in Sanskrit language, and use the Ranjana Lipi script. Knowledge of Sanskrit and Ranjana opens many doors for the gurjus to learn about the traditional art of Kathmandu Valley. At the same time, the daily practice of reading the Pragya Parimita at Kwa Baha provides extra economic support to the priests and the guthis.

The Bhagwan Bahal guthi has found a novel fund-raising idea: It charges at least Rs 3,000 from everyone who wants to get a glimpse of the holy book. Guthi member Gehendra Pradhan says the book is wiped clean with a ball of cotton once a year, and rules out getting a digital scan of the book. “The older generation of the guthi believe that the book would lose its tantric powers if we did that,” he explains. The guthi denied the Department of Archaeology permission to microfilm the sacred text.

But there is public clamour to make the holy texts more accessible to its people, and to copy them in case of damage which would also aid researchers of Pragya Paramita. The best way to preserve Kathmandu’s living heritage is to allow the public to participate and enjoy the traditions. So, the more we use the Pragya Paramita, the more we contribute towards its preservation for the future generations.

---

Glossary of terms

Baha/Bahi

The monastery courtyards and clan yards of Kathmandu Valley are called baha or bahi. The term Baha or Bahal is derived from the Sanskrit word, vihara, which means a Buddhist monastery, according to late Jesuit historian, John Locke. The chief difference between baha and bahi is the infrastructure and location. Bahas are located in a residential area, while bahis are built over a raised plinth and are not residential.

Gunla

This is one of the holiest months for Buddhist Newar community that falls from the new moon of Shrawan to the new moon of Bhadra (September). During this month, Newars visit different bahaas and bahis, play Gunla Bhajans, read holy scriptures and fast. Many other important events like Pancha Daan and Mataya also fall in this month.

Pragya Paramita

The term translates into ‘perfection of wisdom’ and is one of the important scriptures in Mahayana Buddhism. Its practice is said to be the essential elements of the Bodhisattva Path. There are various editions of Pragya Paramita: the Kwa Baha (pic), Itum Baha and Piganani editions are the Ashta Sahashrika Pragya Paramita, meaning they have 8,000 stanzas. The book at Bhagwan Baha is said to be Satasahashrika Pragya Paramita: 10,000 stanzas. 

http://nepalitimes.com/article/Nepali-Times-Buzz/Legends-of-pragya-paramita,3281

16-22 September 2016 #826

Staying at the Panauti Home Stay in Nepal

By Helen van Berkel

3:00 PM Friday Sep 30, 2016

Helen van Berkel finds staying with a local family in Nepal one of the most enriching travel experiences of her life.

Buddhist prayer wheels in Panauti, Nepal. Photo / Rob, Flickr

Getting there: It's about an hour's bus trip from Kathmandu over sometimes bumpy roads. I was travelling in Nepal with boutique tour operator Crooked Compass.

The check-in experience: Sari-clad women met our tour bus and led us, accompanied by drums and symbols, to the headquarters of the Panauti Homestay organisation. After food (a bright yellow boiled egg, a lentil patty and a deep-fried locally caught fish) you are introduced to your host family and walk back to their house. Your luggage goes on a rickshaw.

Price: US$25 a night.

The accommodation: Our house, one of about 20 in the programme, was a narrow, four-storey brick home with lino-covered mud floors, accessed via ladders. On the ground floor was a modern European bathroom and the owners' bedroom; next were the two daughters' bedrooms; then our rooms, complete with a private living area.

The kitchen/dining/living area was on the top floor, directly under the tin roof.

The facilities: Homes have to have a Western-style toilet to be part of this programme — we had to remember to bring down the toilet paper — and we also had a califont shower. My room had a double bed and an open window (no glass) to the back courtyard. A thin curtain or shutters kept out the heat.

Food and drink: Breakfast, lunch and dinner with the family are included, along with tea and coffee, juice, fizzy drinks and plenty of bottled water. Over my two-night stay, I was served traditional Newari food such as lentil patties, baked soybeans, garlic and ginger vegetables, a noodle omelette and a deep-fried cake that we sat in a dark little bakery to watch being cooked over an open fire. You're encouraged to help prepare your own food. Rice wine was also on offer.

Toiletries: Thick white towels, Lifebuoy soap — and toilet paper.

In the neighbourhood: Buddhist and Hindu temples, medieval houses, cobbled streets, Himalayan foothills and a river that "used to have faeces but now doesn't".

Would I stay again? Yes. A Panauti homestay is a once-in-a-lifetime look into the lives of people who live so utterly differently from ourselves. It's challenging, exhilarating, startling and unique. I'm hoping to make it a twice-in-a-lifetime opportunity.

Who should stay here: If you find genuine joy in gaining a peek into the lives of others, can handle chasing pigeons out of the kitchen, peeling garlic and rolling chapatis while sitting cross-legged on the floor, and if you are prepared for an enriching experience you will never forget, you need to book.

- NZ Herald

By Helen van Berkel

http://www.nzherald.co.nz/travel/news/article.cfm?c_id=7&objectid=11717963

'Sankhu: Historical and Cultural Heritage' launched

'Sankhu: Historical and Cultural Heritage' launched 
31 May 2016 | 13:56pm

REPUBLICA

KATHMANDU, May 31: A book titled ' Sankhu: Historical and Cultural Heritage' aimed at bringing the historic importance of Sankhu to the limelight has been published. Centre for Nepal and Asian Studies (CNAS) is the publisher of the book in the English language.

The 565-pages book attempts to give detailed information about the culture and lifestyle of Sankhu that lies some 18 kilometres north east from the Kathmandu Valley and its historic, religious and cultural aspects. Prof Dr Dilliraj Sharma and Prof Dr Tek Bahadur Shrestha are the writers of the book.

Tribhuvan University (TU) Vice Chancellor Prof Dr Tirtharaj Khaniya launched the book Monday.

It may be noted that Sankhu, an ancient Newari settlement, was worst hit by the last year's April earthquake. RSS

http://admin.myrepublica.com/society/story/43400/sankhu-historical-and-cultural-heritage-launched.html#sthash.hJ4KDj4B.dpuf

How to braid two cultures together

How to braid two cultures together

Kathmandu Valley's exemplary assimilation of generations of Newar Muslims

Seulki Lee

PICS: SEULKI LEE

GREEN AND RED: Mohammad Ashraf, 47, is the sixth generation tending his bead and bangle shop in Indra Chok.

On a bright morning this week, Ayesha Banu greeted her first customers of the day at her sidewalk bead and bangle shop in Bhaktapur's Sukul Dhoka. Pratikshya, a 28-year-old lawyer, was there with her mother sampling green glass garlands with gold pendants.

A Hindu woman buying from a Muslim vendor a necklace of glass beads made in the Czech Republic in a town in Nepal shows just how harmoniously Muslim merchants have assimilated into society here.

“I’m the sixth generation of my family in this business,” said Banu, 23. “From the time of my great great grandfather we have been stringing beads here."

Banu’s ancestors first came to Gorkha in the 18th century as gunpowder makers for the Shah Kings, and later migrated to Bhaktapur. Today, from her attire and looks, Banu is indistinguishable from the Newar inhabitants of a street bustling with traders, shoppers and tourists.

Liew Yu Wei

Ayesha Banu does brisk business at Bhaktapur's Sukul Dhoka.

After her father left to work in Saudi Arabia five years ago, her mother taught her to string beads. “It took me some time to master the skill, but now I can make a potey (glass bead necklaces) in five minutes,” she said, as her mother Hamidun Nisa Banu attended to Pratiksha who has been buying necklaces from the Banu family for years.

Muslim merchants are known as churoute (from the Nepali word for bangles) and have sidewalk stalls near the Darbar Squares of Kathmandu, Patan and Bhaktapur.

There are about 10 bead, bangle and hair braid shops at Bhaktapur’s Sukul Dhoka, 35 vendors in Indra Chok in Kathmandu and a dozen in Patan’s Mangal Bazar.

“The location of these shops near Malla palaces proves that Muslim traders had good relations with the local Newar community and the king,” explained Rajan Joshi, 41, a lecturer at Tribhuvan University.

There are said to be 211 ‘Newar Muslim’ households in Kathmandu Valley. One of them is Indra Chok jewellery merchant Mohammad Ashraf. “We Kathmandu Valley Muslims are very close to the Newar people,” he said in fluent Newari. “It was jewellery that brought the Muslims and Newars together. While we Muslims specialise in glass, gems and diamonds, the Newars are good in gold and copper craftsmanship.”

Ferozuddin Khan, 75, has been tending his chura-potey-dhago shop for 50 years. His ancestors came to Nepal 16 generations ago during the Malla period.

Ashraf, 47, is the sixth generation tending the shop located in a bazar established by Prithvi Narayan Shah after his conquest of Kathmandu 250 years ago. Despite this proud heritage, however, the Newari Muslim identity is at a critical transition.

“I’m not bringing my son into this business,” said Ashraf, “there are so many options for them. Most probably my generation is the last in the Muslim jewellery business in Nepal.”

Mohidin Khan, 49, decided to write a history of Nepal’s Muslim merchants because his ancestors were too busy and the younger generation is also not interested. His book chronicles the history of Kathmandu’s Newar Muslims with socio-anthropological and linguistic records. It includes the story of Begum Hazrat Mahal, the Queen of Awadh, who sought asylum in Nepal after the Mutiny in Lucknow. She died in 1879 and is buried at the Jame Masjid in Kathmandu.

In his flowing white beard, Ferozuddin Khan attends to a bangle customer next to Patan’s Krishna Mandir. The 75-year-old has been tending the shop at this exact spot for the last 50 years, but says none of his six sons and one daughter are likely to carry on in the business.

“I’m the 16th generation doing this, and it used to be my mother’s shop. I open it every day from 10am till 6pm except for big Muslim holidays,” said Ferozuddin Khan, whose ancestors were invited to Patan by the Malla kings.

The Newar Muslims are now concerned about rising intolerance by new settlers in Kathmandu, who tend to look down on them.

However, losing their jewellery business doesn’t just represent the disappearance of a livelihood and heritage, but also the harmony they enjoyed with the local Newars of the Valley that took centuries to nurture.

Video by Yu Wei Liew

Muslims of Nepal

• From 15th century, Muslims from different parts of the subcontinent and Tibet migrated to Nepal trading in glass beads, bangles, gunpowder, perfume, and textiles. The major settlements of Nepal’s Muslims, mainly Sunni, are in the Tarai, in Palpa, Syangja, Gorkha districts in the hills, and Kathmandu Valley.

• The Muslims of Kathmandu Valley have three main origins: Kashmiri, north Indian, and Tibetan. According to the Vamshavalis, the oldest chronicles of Nepal’s ancient history written during 14th century, Kashmiri Muslims arrived during the reign of King Ratna Malla (1482-1520). They built a mosque, the Kashmiri Takia, and worked for Nepal's kings as Urdu scribes to correspond with the Delhi Sultanate, scent manufacturers, musicians and bangle suppliers. Some were admitted as courtiers to the Malla Durbar, and many traded with Tibet.
• The north Indian group entered the Valley in Pratap Malla's reign (1641-1674) and during the 16th and 17th centuries mainly fleeing Moghul incursion. They were allowed to build new mosques like the Nepali Jame Masjid in Kathmandu. Muslims from northern India were also invited by hill rulers to manufacture military hardware including cannons and later as makers of agricultural implements, utensils and ornaments. Some Muslim descendants of north Indian migrants are known as the churaute (bangle-seller) and many are farmers.

• Muslims from the north migrated to Nepal from Ladakh and other parts Tibet, mainly arriving after the Chinese annexation of Tibet in the 1950s. Another wave of Bihari Muslims settled in the eastern Tarai after the Bangladesh war in 1972.

Sources: The Nepali Newar Muslims of Kathmandu Valley (2015), Muslim of Nepal (2014), ‘How the cresent fares in Nepal (Himal Southasian, May 1995), ‘Ramzan Kareem (Nepali Times #618, 17-23 Aug, 2012)

---

Silent minority

Liew Yu Wei

Muslims in Nepal officially make up 5 per cent of the total population, but members of the community claim their numbers are double that. Either way, they still do not have a proportionate say in Nepal’s political structure.

Historically, Nepal’s Muslims are descendants of those who migrated in waves from northern India, Tibet and Ladakh, and more recently from Bangladesh. Even compared to Nepal’s other minorities, Muslims were treated as underdogs. Women who shopped at Muslim bangle shops had to wash their hands when they came home.

“Until 30 years ago Muslims were regarded as untouchables together with Christians. We were the outcasts of mainstream Hindu Nepali society,” said Rahmat Khan (pic above), 63, a medical doctor educated in Cairo’s Al-Azhar University and chairman of Madrasa Islamiya School in Kathmandu which has 390 students until Grade 10.

Indeed, the 2014 book Muslim of Nepal by Tribhuvan University anthropologist Prakash Upadhyay highlights the exclusion: ‘The Muslims’ feeling of insecurity being surrounded by majority Hindus has created an incongruous psychology in which culture of fear and despondency has become a part and parcel of their lives.’

Rizwan Ansari, the central committee member of Upendra Yadav-led Federal Socialist Forum-Nepal and Mohammad Aftab Allam , the ex-chairman of Rautahat working committee of Nepali Congress are the most prominent Muslim names in Nepal’s political arena today.

"It isn't easy to launch yourself to a high level appointment without political party affiliation in a culture of political patronage. And I never had that," said Mohna Ansari the member of National Human Rights Commission and the only female attorney from the Muslim community in Nepal.

The word ‘Muslim’ appears exactly six times in the new constitution and alongside mentions of other traditionally discriminated groups like women, Dalit, Adivasi, Janajati, Madhesi and Tharu.

“You can write anything about Muslims but please don’t touch the political part. We suffered a lot in history, but we do have hope about the new constitution that guarantees equal rights to all Nepalis citizen despite ethnic, religion and gender,” said Khan.

With the hope of more equal treatment, the younger generation of Nepali Muslim has been told that Nepal is the best example of harmonious co-existence of Islam in South Asia. Said Sahela Sheikh (pictured at centre, above), a Grade 10 student of Madrasa Islamiya School: “This is a secular country and we are all Nepali people. I haven’t faced any discrimination because of my religion.”

Seulki Lee

http://nepalitimes.com/article/nation/assimilating-generations-of-Newari-muslims,2937

18-24 March 2016 #800