इन्द्रजात्रामा आकाशभैरव

 त्रिचन्द्र प्रतीक्षा

२५ भदौ २०७९, शनिबार

नेपालका भैरवहरूको आ–आफ्नै विशेषता छन् । भैरवसँग सम्बन्धित जात्रा र पर्वहरू पनि निकै छन् । काठमाडौँ उपत्यकामा भैरवको रूपलाई उत्तिकै श्रद्धा र भक्तिका साथ पूजाआजा गर्ने परम्परा छ । आकाशभैरवलाई विशेषतः इन्द्रजात्राको दिन फूलैफूलले सजाएर राखिने गरिन्छ । काठमाडौँको इन्द्रचोकस्थित आकाशभैरवको टाउकोलाई नेपालभाषामा आजुद्यः भनिन्छ । नेपालभाषामा बाजेबराजुलाई ‘आजु’ र देवतालाई ‘द्यः’ भन्ने प्रचलन छ । तसर्थ भैरवलाई पुख्र्यौली देवताका रूपमा लिइने गरिन्छ । ‘त्रिरत्न सौन्दर्यगाथा’ नामक ग्रन्थमा आकाशभैरवबारे यसरी लेखिएको छ ः

हुनाले शिवको अंश बनी आकाशभैरव,

उडेर देशको चाला अद्यापि हेर्छ वास्तव ।

आजुद्यः भनिई पूज्य रहेका छन् यलम्बर,

छ इन्द्रचोकमा जस्को अजेय मुखमण्डल ।। (१२४÷१०९)

काठमाडौँमा रहेको विभिन्न भैरवका मूर्तिहरूमध्ये आकाशभैरवलाई कला, वास्तुकला र स्थानका दृष्टिकोणबाट प्रसिद्ध मानिन्छ । इन्द्रचोकको दक्षिण हनुमानढोकामा अन्य दुईवटा भैरवका मूर्ति पनि छन् । एउटा श्वेतभैरव; जसको अनुहार इन्द्रजात्रामा मात्र दर्शन गर्न पाइन्थ्यो तर आजभोलि आँखिझ्याल खोलेर राखेको हुनाले वर्ष दिनभर दर्शन गर्न पाइन्छ । अर्को कालभैरव; जुन मूर्ति सशरीर उभिएको छ । 

इन्द्रजात्राका लागि मन्दिरअगाडि परालले छाएको छाप्रो बनाएर राखिन्छ । यसरी भाद्रशुक्ल एकादशीको राति ज्यापू जातिका गुठियारहरूले भैरवको मूर्तिलाई बोकेर बाहिर बनाएको छाप्रोमा विराजमान गराइन्छ । यो मूर्तिमा गरगहनाहरू चाहिँ ताम्राकारहरूले लगाइदिने गर्छन् । यसपछि फूलमालाहरूले मूर्तिलाई आकर्षक ढङ्गले सजाउने काम ज्यापू गुठियारहरूले गर्छन् । 

भाद्रशुक्ल द्वादशीका दिन हनुमानढोकाको कालभैरव अगाडि लिङ्गो (इन्द्रध्वजोत्सव) उभ्याइसकेपछि विधिवत रूपमा इन्द्रजात्रा आरम्भ हुन्छ । इन्द्रजात्रालाई नेपाल भाषामा ‘यँयाः’ भनिन्छ । ‘यँ’को अर्थ यलम्बर राजा (आकाशभैरव) ‘याः’ को अर्थ जात्रा वा पर्व हो । विशेषतः यलम्बर राजाको जात्रा यँयाःलाई इन्द्रसँग जोडेर इन्द्रजात्रा भन्न थालिएको हो ।

काठमाडौँका आदिवासी ज्यापूहरूलाई किराँतीहरूकै वंशका रूपमा मानिन्छ । लिच्छवि राजाले विजय गरेपछि काठमाडौँमा रहेका सबै किराँतीलाई ज्यापू बनाइदिएका थिए भन्ने विद्वान्हरूको मत छ । यसैले नित्य पूजादेखि बर्सेनि हुने इन्द्रजात्रामा समेत फूलहरूको बन्दोबस्तलगायत सम्पूर्ण कार्य ज्यापू समुदायकै गुठीको जिम्मामा हुन्छ । 

नेपालमा बौद्ध धर्मावलम्बीहरूले पनि भैरवलाई अक्षोभ्य बुद्धका परिवार वा त्यस समूहको देवताका रूपमा पूजाअर्चना गर्दछन् । नाथ सम्प्रदायले भैरोंनाथका रूपमा पुज्दै आएका छन् । आकाशभैरवको मुकुटको बीचमा भएको आकृतिलाई हिन्दुले ब्रह्मा र बौद्धमार्गीले अक्षोभ्यको शिर मानेर पूजा गर्ने गर्छन् । मुद्दा मामिला प¥यो भने मुद्दा जित्न स्थानीयवासी आकाशभैरवको भक्ति गर्ने चलन पनि छ । मारवाडीहरूले पनि विशेष पर्वमा आकाशभैरवको पूजा गर्दै आएका छन् । बिहे, शिशुको जन्म आदि उत्सवमा आकाशभैरवलाई श्याम बाबाका रूपमा उनीहरूले पूजा गर्छन् । 

आकाशभैरवको नाम कसरी रहन गयो भन्नेबारेमा एक किंवदन्ती छ । किंवदन्तीअनुसार भैरवले किराँती राजा यलम्बरको रूप धारण गरेर काठमाडौँ उपत्यकामा शासन चलाएका थिए । तान्त्रिक शक्ति भएका राजा यलम्बरले महाभारतको लडाइँमा हार्ने पक्षलाई मद्दत गर्ने घोषणा गरे र कुरूक्षेत्रमा गए । कुरूक्षेत्रमा आएको कुरा भगवान् श्रीकृष्णले थाहा पाए । यलम्बर राजा मात्रै नभएर भैरवको अवतार भएको कुरा पनि श्रीकृष्णलाई ज्ञात भयो । राजा यलम्बरले युद्धमा पराजित हुने पक्षबाट आफू लड्न आएको कुरा बताएपछि कृष्णलाई समस्या पर्ने नै भयो । तसर्थ कृष्णले छलद्वारा सुदर्शनचक्र प्रहार गरी राजा यलम्बरको शिरच्छेदन गरिदिए । यलम्बरको टाउको आकाशतर्फ उड्यो र आकाशमै रहेर शिरले नै महाभारत युद्ध हेरिरह्यो । 

युद्ध सकेपछि आकाशमार्गबाट नेपाल फर्कंदा बागमती र विष्णुमती नदीको दोभान (इन्द्रचोकको भैरव मन्दिरको स्थान)मा आइपुग्दा मिर्मिरे उज्यालो भयो र त्यहीँ पत्थरमा परिणत भए । स्थानीय ज्यापूहरूले बिहानै राजा यलम्बरको टाउको पत्थरमा परिणत भएको देखेर त्यहीँ छाप्रो बनाएर आफ्नो प्रिय राजा यलम्बरलाई आकाशभैरवका रूपमा पुज्न थाले । भैरवको टाउको आकाशमार्ग भएर आएको हुनाले आकाशभैरव भनिएको हो । स्वर्गका राजा देवराज इन्द्रले स्नान गरेको दुई पवित्र नदीको सङ्गमस्थल हुनाले कालान्तरमा यस ठाउँको नाम नै इन्द्रचोक रहन गयो । इन्द्रजात्राको दिन यहाँ इन्द्रको विशेष प्रतिमासमेत प्रदर्शन गरिन्छ । 

इन्द्रजात्राको सुरुवात 

देवमाला वंशावलीअनुसार अहिलेको इन्द्रचोक भन्ने ठाउँमा पहिले बागमती र विष्णुमतीको दोभान रहेछ । पछि उक्त दोभान सरेपछि कलिगत ३८२ मा राजा गुणकामदेवलाई सपनामा महालक्ष्मीबाट आज्ञा भएअनुसार सहर बसाल्न सोही इन्द्रचोक भन्ने ठाउँमा महादेवको मूर्ति स्थापना गरेर कान्तिपुर सहर बसाए । हालसम्म पनि इन्द्रचोकमा कान्तिश्वर महादेवको मूर्ति देख्न सकिन्छ ।

राजाले विधिवत पूजा गरी कान्तिश्वर महादेवको ठीक पछाडि तीन घडा अमृत स्थापना गरिसकेपछि ध्वजा फहराए । आफूलाई चाहिनेजति ठाउँमा परिक्रमा गरी एक हजार आठ सय घर निर्माण गर्न लगाए । यसपछि आठौँ दिनमा उक्त ध्वजा ढाली तीन दोभानमा ध्वजा सेलाइयो भन्ने वंशावलीमा उल्लेख छ । राजा गुणकामदेवको पालादेखि आकाशभैरवको यात्रालाई इन्द्रजात्रा पर्व भनी मनाउँदै आएको पाइन्छ । श्रीगणेश, भैरव तथा कुमारीको यात्रा पनि समयानुसार राम्रो बनाउनका लागि राजा जयप्रकाश मल्लले रथ बनाउन लगाए । रथयात्रा चलाउनसमेत लगाए । आकाशभैरवको नित्य पूजाआजादेखि वार्षिक पूजालगायत इन्द्रजात्रामा फूलैफूलले सजाउने काम ज्यापू समुदायले नै गर्दै आएका छन् । इन्द्रजात्राको मुख्य आकर्षण भनेको फूलैफूलले सजिएको आकाशभैरवको मूर्ति पनि हो । 

https://gorkhapatraonline.com/news/24554

कर्मसित के लाग्ने रैछ र...

 दीपक श्रेष्ठ

५ कात्तिक २०७९, शनिबार

विक्रम संवत् २००१ मा ‘औद्योगिक व्यापारिक समाचार अड्डा’ खडा गरियो । तत्कालीन पूर्व १ नम्बर भनिने काभ्रे र सिन्धुको सामाजिक, आर्थिक र भौगोलिक अध्ययनको सुझावलाई कार्यान्वयनमा लैजान यो अड्डा खडा गरिएको थियो । यसको काम ‘औद्योगिक सर्भे’ थियो । औद्योगिक अड्डाका लागि पाँच जना अधिकृत माग गरियो । अड्डामा सत्यमोहन जोशी पहिलो पटक सरकारी जागिरे हुनुभयो । 

सरकारी जागिरे भएपछि ‘औद्योगिक सर्भे’कै लागि झिटीगुन्टासहित केही सहयोगी लिएर सत्यमोहन तनहुँ, लमजुङका गाउँबस्तीतिर पुग्नुभयो । समय थियो, २००१ सालको मध्य जाडो ।

काठमाडौँ छाड्ने बेलामा सत्यमोहनलाई हाकिम भीमबहादुर पाँडेले सुझाव दिएका थिए, “औलतिरको काम जाडोयाममै सक्नू ।” त्यो समय तराईलगायत पहाडका बेँसी भेगमा समेत औलोको चर्को प्रभाव थियो । नभन्दै तनहुँको दक्षिणी भेगतिर काममा खटिएका सत्यमोहनलाई एकाएक औलोले भेट्यो । घिरिङरिसिङतिर उक्लिएपछि दिन बिराएर ज्वरो आउँदा सत्यमोहन थलिनुभयो । “अब यतिकै मर्छु कि क्या हो” भन्ने भयले उहाँ त्रसित बन्न थाल्नुभयो । काठमाडौँको चार भञ्ज्याङ कटेर बाहिर नपुगेका सत्यमोहन अनकन्टार पहाडी बस्तीको गाउँमा एक्ला बिरामी । न औषधिमूलो, न आफन्त साथी । घर, परिवार, सानी छोरी सबैको सम्झनाले सत्यमोहन आत्तिनुभयो । “हे दैव ! के कुसाइतमा जागिर खान पुगेछु,” सत्यमोहनका मनमा यस्तै भावनाले धिक्कारिरहेका थिए । बर्रर्र आँसु खसाल्दै रिसिङघिरिङतिरका एक ब्राह्मणको घरको पेटीपालीमा सत्यमोहन काल पर्खदै हुनुहुन्थ्यो ।  

ग्रामीण बस्तीभित्रको गरिबी, अभाव, असुविधा, विश्वयुद्धले नेपाली बस्तीलाई युवाविहीन बनाएको अवस्थाले युवा सत्यमोहन नैराश्यताको अवस्थामा समेत पुग्नुभयो । त्यो बेला तनहुँतिरकी महिलाले गाएको एउटा लोकगीतले सत्यमोहनको मनमा दर्शनको दियो सल्काइदियो । 

औद्योगिक सर्भेमै कास्कीतिर खटिएका साथी धनबहादुर अधिकारीको सम्झना आयो, उहाँलाई । अन्तिम उपायका रूपमा केही उपचारको आशासहित आफूलाई औलले समातेको व्यहोरा राखी धनबहादुरलाई पत्र लेख्नुुभएछ । नभन्दै धनबहादुरले रातसाँझ गरेर सिपाहीसहित सहयोगी पठाइदिनुभएछ । उहाँहरूले नै बिरामी सत्यमोहनलाई बोकेर तनहुँकै मानहुँ पु¥याउनुभयो । माथि डाँडामा मगरको बस्ती । अलि तल बाहुनगाउँ । त्यही बाहुन गाउँमा सत्यमोहनको बसाइ भयो । औषधि उपचार र फरक हावापानीले उहाँको स्वास्थ्यमा केही सुधार हुँदै गयो । काठमाडौँबाट आएका ‘डोर’ (काममा खटाइएका सरकारी टोली) लाई गाउँलेले मनोरञ्जन गराउने योजना बनाएछन्, एकदिन । मानहुँतिरबाट झरेका तरुनातरुनीले रातभर नाचगान गरेर छर्लङ्ग रात कटाएछन् । त्यो अनकन्टार गाउँमा केटा र केटी सरावर भएर नाचेको गाएको देखेर सत्यमोहन आश्चर्यचकित बन्नुभएछ । त्यति मात्र होइन गीतका शब्द, भाव, सन्देश र मर्मले ग्रामीण जनजीवन, संस्कृति, मान्यताप्रति सत्यमोहनको सोचलाई नै उद्वेलित बनाइदियो । 

नकराउ वनको न्याउली

तिमीभन्दा म छु नि वैरागी

तनहुँ, लमजुङको घुमघामले सत्यमोहनको जीवनको बाटो अर्कैतिर मोडियो । त्यहाँ टिपनटापन गरेका लोक भाका र शब्दलाई समेटेर ऋद्धिबहादुर मल्लले प्रकाशन गरिरहनुभएको 

‘शारदा’ साहित्यिक पत्रिकामा लेख छपाउनुभएका सत्यमोहनको रुचि लोकभाका, लोकजीवन, लोकसंस्कृतितिर लहसियो । जीवन नै यसकै वकालत, वर्णन र संवद्र्धनमा समर्पित गर्नुभयो । 

बदलिएको बाटो

काठमाडौँको चार भञ्ज्याङ नकटेका सत्यमोहनको तनहुँ, लमजुङ यात्रा जीवन दर्शनकै नयाँ यात्रा बनिदियो । राणाकालका जागिरे सत्यमोहन खोज, अध्ययन र अनुसन्धानको बाटोतिर रमाउनुभयो । 

सत्यमोहनको शताब्दी यात्रा हेर्दा लाग्छ, उहाँका जीवनमा यस्ता धेरै संयोग नै संयोग छन् जसले उहाँलाई कला, संस्कृति, सम्पदा, इतिहासको खोज, अध्ययन र अनुसन्धानतिर धकेलिदियो । दरबार हाईस्कुलबाट १९९७ मा प्रवेशिका र त्रिचन्द्र कलेजबाट १९९९ मा आइए उत्तीर्ण सत्यमोहनले स्वअध्ययनबाटै नेपाली कला, साहित्य, संस्कृति, सम्पदा र इतिहासका क्षेत्रमा धेरै खोज र प्रकाशन गर्नुभएको छ । ग्रामीण बस्तीभित्रको गरिबी, अभाव, असुविधा, विश्वयुद्धले नेपाली बस्तीलाई युवाविहीन बनाएको अवस्थाले युवा सत्यमोहन नैराश्यताको अवस्थामा समेत पुग्नुभयो । त्यो बेला तनहुँतिरकी महिलाले गाएको एउटा लोकगीतले सत्यमोहनको मनमा दर्शनको दियो सल्काइदियो ।

के खायो, के लायो होला ?

वनको जुरेली चरीले 

जुरेली चरीको गीत ग्रामीण महिलाको गलाबाट सुनेपछि सत्यमोहन झल्याँस्स हुनुभयो । अङ्ग्रेजी साहित्यका शेली र किट्स त्यहीँ भेट्नुभयो । शेलीको ‘टु अ स्काईलार्क’ र किट्सको ‘ओड टु नाइटिङगेल’ का पात्र त्यहीँ साक्षात्कार गर्नुभयो ।

त्यसमा दर्शन भेट्नुभयो । सदा चिन्तामुक्त जुरेली । सधैँ सुखमय जुरेली । न भोकको चिन्ता न भविष्यको । न सङ्ग्रहको लोभ न अभावप्रति दुःख । जे पायो त्यसैमा गुजारा । जुरेलीजस्तै निस्फिक्री बाँच्ने दर्शनबाट उहाँ जीवनभर प्रभावित हुनुभयो । त्यसैलाई अनुसरण गर्नुभयो । लवाइ, खवाइ र हिँडाइमा त्यही जुरेलीको दर्शन समात्नुभयो । त्यसैले उहाँले चराचुरुङ्गीलाई आफ्नो गुरु मान्नुभएको थियो ।

तनहुँ, लमजुङ, कास्की, स्याङ्जा, बागलुङतिरको घुमघाम, लोकसंस्कृतिको अध्ययनमा गाउँ, समाज, लोकसंस्कृति, लोकजीवन, लोकसाहित्य चिन्नुभयो । त्यो समय ब्रिटिसले नेपाली युवा भर्ती गरी विश्वका विभिन्न देशका युद्धमा खटाइरहेको थियो । गाउँगाउँमा गल्लावालले नेपाली युवाको छाती नाप्दै थिए । पाखुरा छाम्दै थिए । गाउँ युवाविहीन बनाइँदै थिए । जुन बेला गाउँघरका भाका सत्यमोहनका कानमा यसरी बजारिएको थियो,

गाई पाल्यो रेलीमाई वनको बाघलाई

छोरो पाल्यो रेलीमाई जर्मनको धावालाई

अहो ! लोकगीतमा जीवन रहेछ । जगत्का सच्चाइ पाइने रहेछ । गीतभाकामा इतिहास भेटिने रहेछ । समाजको विम्ब देखिने रहेछ । सत्यमोहन उद्वेलित बन्नुभयो । जसलाई डायरीका पन्नामा लिपिबद्ध गर्दै जानुभयो । अब त उहाँ लोकजीवन, लोकसाहित्य, लोकभाका, लोकसंस्कृतिको रसमा यति डुब्नुभयो कि, टाढाटाढा गाउँका गीताङ्गे जम्मा पारेर रातरातभर गाउन लगाउँदै त्यसलाई डायरीमा उतार्न थाल्नुभयो । समाजका घटना, दृश्यलाई कथा, कवितामा उतार्दै जानुभयो । शब्द, लय र भाकालाई रेकर्ड गराउनतिर लाग्नुयभो । शारदा पत्रिकामा छाप्दै पनि जानुभयो । गोपालप्रसाद रिमालले लोकगीतको पृष्ठभूमि र इतिहास पनि खोज्ने सुझाव दिनुभयो । त्यसैअनुसार सत्यमोहनले सङ्कलित लोकगीतलाई समग्रमा लेख्नुभयो । अनि पुस्तक नै तयार पार्नुभयो, हाम्रो लोकसंस्कृति । जसले २०१३ सालको मदन पुरस्कार नै प्राप्त गर्न सफल भयो । नेपालको इतिहासमै उहाँले तीन पटक मदन पुरस्कार पाउनुभयो ।  उहाँले नेपाली राष्ट्रिय मुद्रा (२०१७) र कर्णाली लोकसंस्कृति (इतिहास, भाग एक, २०२८) मा मदन पुरस्कार प्राप्त गर्नुभएको थियो ।

नरोउ न वनको न्याउली

तिम्रोभन्दा मन मेरो वैरागी

चरासँग उहाँको साक्षात्कार सानैदेखिकै हो । त्यो बेला काठमाडौँ सहरमा भँगेराको बस्ती निकै बाक्लो थियो । बथानका बथान भँगेरा घरकै खड्प्वाल, खोपा, धुरीमा बास बस्थे । १९९७ सालतिरै सत्यमोहनको कवि हृदयले भँगेराको चिरिबिरी सुनेर मातृभाषामा लेख्नुभएको थियो, चखुँचा हाःगु म्ये अर्थात् भँगेराले गाएको गीत लेख्नुभएको थियो । यसबीचको करिब आठ दशक नेपाली लोकसाहित्य, संस्कृति, इतिहासको खोज, अध्ययन र लेखनमा उहाँले खुबै सक्रियता देखाउनुभयो । १९९८ सालमा गोरखापत्रमा ‘परिचय’ कविता र ‘कर्तव्य’ निबन्ध छापिएपछि उहाँको लेखकीय व्यक्तित्व सार्वजनिक भएको पाइन्छ । उहाँले बालसाहित्य, कथा, कविता, निबन्ध, जीवनी, महाकाव्य, एकाङ्की, पूर्णाङ्की नाटक, मूर्तिकला, चित्रकला, पुरातìव, मुद्रा, कलाप्रविधि, लोकसंस्कृति, लोकसाहित्य, लोकभाका, भाषा शब्दकोश, व्याकरण, लिपि, वर्णमालाजस्ता लेखनको विशाल क्षेत्रमा कलम चलाउनुभयो । उहाँका नेपाल भाषा, नेपाली भाषा र अङ्ग्रेजीमा एउटा गरी करिब ८० पुस्तक प्रकाशनमा छन् । दुई सयभन्दा बढी फुटकर लेख र रचना विभिन्न पत्रपत्रिका, स्मारिकामा प्रकाशित छन् । 

रक्षा मण्डलको नेता

पाटनको भित्री सहर बखुंबहालमा १९७७ वैशाख ३० गते जन्मिएका जोशीले मुलुकका महìवपूर्ण राजनीतिक घटना, परिवर्तन र सामाजिक फेरबदल देख्नुभयो, भोग्नुभयो । राणा शासनको आखिरी तीन दशक, प्रजातन्त्रको एक दशक (२००७–२०१७), दलविहीन पञ्चायती व्यवस्थाको तीन दशक, प्रजातन्त्र पुनस्र्थापनाका करिब दुई दशक, गणतन्त्रको डेढ दशकका घटना क्रममा साक्षी बन्नुभएका जोशीले चार राजाको कार्यकालसमेत अनुभूत गर्नुभयो । 

अरनिकोको विषयमा खासै खोज गर्ने अवसर नपाउनुभएका जोशीले २०३७ सालमा पेकिङको नेपाली भाषा रेडियो ब्रोडकास्टिङ प्रशिक्षक भएर जाँदा अरनिकोका बारेमा थप अध्ययन गर्नुभयो । अरनिको सम्बन्धी चीनमा सत्यमोहनले गरेको खोज र अनुसन्धानकै आधारमा सरकारले अरनिकोलाई राष्ट्रिय विभूति घोषणा गरेको थियो । 

राजा त्रिभुवनको सङ्गत, महेन्द्रसँग सहकार्य, वीरेन्द्रको सद्भाव र ज्ञानेन्द्रको शासन भोगेका जोशी ज्ञानेन्द्र शासनको विरुद्धमा सडकमै उत्रनुभयो । यद्यपि, राजनीतिक विचारप्रति कट्टर समर्थनका रूपमा उहाँ कहिल्यै देखिनुभएन । सबै राज्यव्यवस्थामा उहाँले उत्तिकै मान, सम्मान, सहयोग र सद्भाव प्राप्त गर्नुभयो । कला, संस्कृति, सभ्यता, इतिहासको खोजमा सधैँ आफूलाई केन्द्रित गरी राष्ट्रको सेवा गर्नुभयो ।

२००७ सालको क्रान्तिपछि जोशी सामाजिक नेताकै रूपमा स्थापित हुनुभयो । २००७ सालको सशस्त्र क्रान्तिबाट फालिएका राणा गुमेको शक्ति फर्काउन राजधानी काठमाडौँलगायत देशका विभिन्न भागमा उपद्रो मच्चाइरहेका थिए । भरत शमशेरको गोरखा दलले नाङ्गा खुकुरी घुमाउँदै समाजलाई आतङ्कित पारिरहेका थिए । त्यो बेला यिनीहरूलाई आममानिसले खुकुरी दल पनि भन्थे । त्यसको आतङ्कबाट जनतालाई सुरक्षा अनुभूति दिलाउन जोशीको नेतृत्वमा ललितपुर रक्षामण्डल (केन्द्र) गठन गरिएको थियो । यो संस्थाले २००८ सालमा पाटनमा आदर्श चित्रकला प्रदर्शनी आयोजनासमेत गरेको वरिष्ठ कलाकार मदन चित्रकार स्मरण गर्नुहुन्छ ।  

अरनिकोको खोज

२०१३ साल (कात्तिक ३०–मङ्सिर ५) मा काठमाडौँमा धर्मोदय सभाको आयोजनामा चतुर्थ विश्व बौद्ध सम्मेलन भएको थियो । त्यो सम्मेलनमा चीनबाट समेत बौद्ध प्रतिनिधिको सहभागिता रहेको थियो । धर्मोदय सभाको कार्यकारिणी समितिमा सत्यमोहनसमेत हुनुहुन्थ्यो । २०१६ सालमा धर्मोदय सभाका अध्यक्ष भिक्षु अमृतानन्दको नेतृत्वमा छ सदस्यीय प्रतिनिधि मण्डल चीन गएको थियो, जसमा सत्यमोहन पनि सहभागी हुनुहुन्थ्यो । पेकिङमा बस्दा उहाँले अरनिकोले बनाएको स्वेत चैत्य र बौद्ध महाविहारको अवलोकन गर्नुभएको थियो । नेपाल फर्केपछि ‘पुरातìव एक रोचक कथा’ पुस्तकमा ‘नेपाली कलाकार अरनिको र उनका कलाकृति’ शीर्षक लेख छपाउनुभयो । 

चीन सरकारबाट नेपाली भाषा शिक्षकको माग हुँदा २०२२ सालमा पुनः चीन पुग्नुभएका सत्यमोहन चार वर्ष पेकिङमा रहनुभयो । त्यो समय चीनमा सांस्कृतिक क्रान्तिको धरपकडले स्वेत चैत्यको मूल ढोका नै बन्द गरिएकाले अध्ययनको लालसा पूरा हुन सकेन । यद्यपि, त्यो समय अरनिकोको विषयमा खासै खोज गर्ने अवसर नपाएका जोशीले २०३७ सालमा पेकिङको नेपाली भाषा रेडियो ब्रोडकास्टिङ प्रशिक्षक भएर जाँदा अरनिकोका बारेमा थप अध्ययन गर्नुभयो । अरनिको सम्बन्धी चीनमा सत्यमोहनले गरेको खोज र अनुसन्धानकै आधारमा सरकारले अरनिकोलाई राष्ट्रिय विभूति घोषणा गरेको थियो । अरनिको सम्बन्धी खोजकै आधारमा ‘अरनिको स्वेत चैत्य’ महाकाव्य नै जोशीले लेख्नुभयो । त्यति मात्र होइन अरनिको सम्बन्धी सम्पूर्ण खोज, दस्तावेज, तस्बिर सङ्कलित ‘कलाकार अरनिको’ कृति २०४४ सालमा प्रकाशन गरियो । नेपाली लोकोक्तिमा सीमित कलाकार अरनिकोको चीन यात्रा, त्यहाँ उनले बनाएका कलाकृतिलाई नेपालीबीच प्रस्तुत गर्ने महान् सत्कार्य सत्यमोहनले सम्पन्न गर्नुभयो । 

महत्वपूर्ण घटनाका साक्षी

उहाँ, नेपालका प्रमुख घटनाको साक्षी हुनुहुन्थ्यो । यसलाई उहाँले कुनै न कुनै रूपमा अभिव्यक्त गर्नु नै भएको छ । राणाकालीन काण्ड, १९९० सालको भुइँचालो, २००७ सालको क्रान्ति, २०१७ सालको काण्ड, २०४६ सालको परिवर्तन । अर्थात् राणा शासनदेखि गणतन्त्रसम्मका परिवर्तनका कमै साक्षीमध्ये उहाँ एक हुनुहुन्थ्यो, जसलाई विभिन्न माध्यममार्फत नेपाली समाजलाई छाड्नुभएको छ । लेख, अन्तर्वार्ता, गोष्ठी, छलफल, पुस्तकमार्फत इतिहासका ती घटनालाई उहाँले लिपिबद्ध गर्नुभएको पाइन्छ । नेपाली जनजीवन, संस्कृति, सम्पदाको मात्र होइन औलो, प्लेग, बिफरजस्ता महामारीका भुक्तभोगीसमेत उहाँ हुनुहुन्थ्यो । तिनै महामारीबाट बचेर नेपाली समाजको लोकसंस्कृतिको खोजभित्र पसेका सत्यमोहनलाई कोरोना महामारीले समेत नराम्ररी थलायो । त्यसबाट बचेर लोकसाहित्यकै चिन्तनमा रहँदा डेङ्गुको महामारीले १०३ वर्षको उमेरमा २०७९ असोज ३० गते उहाँ ब्रह्मलीन हुनुभयो ।

राष्ट्रिय इतिहासको चिन्ता

राष्ट्रिय अभिलेखालयको एक कार्यक्रममा शताब्दी पुरुष सत्यमोहन जोशीले राष्ट्रिय इतिहास लेखिनुपर्नेमा जोड दिनुभएको थियो । उहाँले भन्नुभएको थियो, “हामीसँग शाह वंशका इतिहास छन् । लिच्छवि र मल्लकालका इतिहास छन् । तर, नेपाल एकीकरणपूर्वका थुमे, टाकुरे, ससाना राज्यका इतिहास खोज्न सकिएको छैन । आजको सिङ्गो नेपाल निर्माणमा तिनका पनि आफ्नै इतिहास छन् । तिनलाई जोडेर सिङ्गो नेपाललाई जोड्ने राष्ट्रिय इतिहास लेखिनुपर्छ ।” 

त्यो समयका मकवानपुर, चौदण्डी, विजयपुर राज्य होस् या तनहुँ, ढोर, पाल्पा, पर्वत, लमजुङलगायत चौबिसे र पश्चिमका बाइसे राज्य हुन् भूमिको रक्षामा लडेकै थिए । जसले आफ्नो भूमि बचाए, विस्तार गरे र आज नेपालका रूपमा रहेका छन् । तिनका योगदान नेपाल निर्माणमा थिएन र ? यसरीसमेत नेपालको इतिहासको खोजी र अध्ययन गरिनुपर्ने मत सत्यमोहनको थियो । 

सत्यमोहनको चिना

शताब्दी पुरुष सत्यमोहन जोशीको मृत शरीर मेडिकल अध्ययनका लागि सुरक्षित गरिएको छ । यद्यपि, परिवारले शङ्खमूलको घाटमा कुशको प्रतिमा र चिनोको अन्त्येष्टि गरेका थिए । पारिवारिक स्रोतका अनुसार, सत्यमोहन जोशीको वास्तविक चिना नै जलाइएको थियो । जुन ज्योतिष शास्त्रीय अध्ययनका लागि निकै महìवपूर्ण सामग्रीका रूपमा रहने थियो । शरीर दान गर्नु हिन्दु संस्कृति र परम्पराविरुद्ध थियो । साहित्यकार श्रीओम श्रेष्ठ रोदनका अनुसार शरीर दान परम्पराप्रति एकखालको विद्रोह थियो । जिन्दगीभर जातजातिको संस्कार, संस्कृतिका विषयमा बहस, छलफलमा भाग लिनुभयो । नेपालीलाई बुझाउनुभयो । अन्तिममा आफ्नै शरीर दान गर्नुभयो । यो परम्पराप्रति भयानक विद्रोह थियो । तथापि, सत्यमोहनको जन्मकुण्डली सार्वजनिकै भएकाले अध्ययनका लागि समस्या नहुने धारणा उहाँको छ ।  पाटनका रैथाने जोशीले संस्कार, चालचलन, संस्कृतिको खोज, अध्ययनमा जीवन व्यतीत गर्नुभयो । अन्त्यमा जीवनकै उत्कृष्ट दानका रूपमा शरीर दान गर्नुभयो । जोशीको इच्छामा परिवारका सदस्यले सहर्ष स्वीकृति दिए । नेपाल प्रज्ञाप्रतिष्ठानका निमित्त कुलपति डा.जगमान गुरुङका अनुसार सत्यमोहनको १०३ वर्ष पुरानो चिनो सङ्ग्रहालयमा राख्न लायक, सङ्ग्रह गर्नैपर्ने वस्तु हो । ज्योतिषशास्त्र अध्ययन, अनुसन्धानका लागि पनि त्यो चिना निकै काम लाग्ने सामग्री थियो । 

निमित्त कुलपति डा.गुरुङ भन्नुहुन्छ, “जनताको नामबाट जीवित अवस्थामा उहाँको हुलाक टिकट छापियो । साधारण नागरिकको नामबाट मुद्रा प्रकाशन भयो । यस्तो योग सबैलाई प्राप्त हुन्न । त्यसैले उहाँमा कस्तो योग परेको रहेछ ? त्यो हेर्न पनि सत्यमोहनको चिना काम लाग्छ ।”

पार्थिव शरीर संरक्षण

संस्कृतिविद् सत्यमोहन जोशीको पार्थिव शरीरलाई रसायन र औषधिको सहयोगमा सुरक्षित राखिने भएको छ । चिकित्साशास्त्र विद्यार्थीलाई अध्ययन अनुसन्धानमा सहयोग मिल्ने गरी किस्ट मेडिकल कलेजमा जोशीको पार्थिव शरीर राखिएको छ । जोशी जीवित छँदै परिवारका सदस्यको अनुमतिमा शरीरदानको घोषणा र प्रक्रिया मिलाइएको थियो ।किस्ट मेडिकल कजेलका निर्देशक प्राध्यापक डा. सुरज बज्राचार्यले जोशीको पार्थिव शरीरलाई नबिग्रिने हिसाबले रसायन र औषधि प्रयोग गरी सुरक्षित रूपमा बेसिक साइन्स ल्याबमा ‘प्रिजर्भ’ गरिनेछ । ‘प्रिजर्भ कन्डिसन’ मा कति समय सुरक्षित रहन्छ, त्यो अहिले भन्न नसकिने प्रा.डा.बज्राचार्यले बताउनुभयो । चिकित्सा अध्ययनरत विद्यार्थीको अध्ययन र अनुसन्धान कार्यमा प्रयोग गरी अन्तिममा कङ्काल मात्रै भए पनि सुरक्षित गर्न सकिनेछ । यद्यपि, जोशीको शरीरलाई सर्वसाधारणले अवलोकन गर्न पाउने छैनन् । चिकित्सा क्षेत्रका अनुसन्धानकर्ताले समेत अनुमति लिएर मात्रै हेर्न र अध्ययन गर्न सक्ने बताइएको छ ।

लोकसाहित्यमा रूपान्तरण

जीवनको खोजमा जे प्राप्त गर्नुभयो, ती सबै राष्ट्रकै लागि सुम्पेर जोशी ब्रह्मलीन हुनुभयो । खासमा आज उहाँ लोकसाहित्य र लोकसंस्कृतिको पर्यायका रूपमा रूपान्तरण हुनुभएको छ । सत्यमोहनलाई अब लोकसाहित्यमा खोज्न सकिन्छ । लोकसंस्कृतिमा बुझ्न सकिन्छ । लोकसाहित्यको इतिहासमा चिन्न सकिन्छ । 

जीवनमा प्राप्त गरेका मान, सम्मान, पद्वी, विभूषण । सङ्कलन गरेका मुद्रा, कला र ऐतिहासिक दस्तावेज । नेपाल भाषाका करिब ५० कृति, नेपाली भाषाका करिब ३० कृतिसहित सङ्कलन गरेका हजारौँ पुस्तक खोज र अध्ययनकर्तालाई सत्यमोहनले आफू जीवित हुँदै सुम्पनुभएको छ । ती सबै सामग्री सत्यमोहनको जन्मघरकै आडमा रहेको लोकसाहित्य परिषद्मा सङ्ग्रहित छन् । जुन, शताब्दी पुरुषको अन्तिम चाहना पनि थियो । उहाँले आफ्नै जग्गा दिएर ललितपुर महानगरपालिकाको सहयोगमा खडा भएको परिषद्को भवनमा जीवनका आखिरी दिन रमाउनु पनि भयो । उहाँकै अवधारणामा २०४१ सालमा स्थापित लोकसाहित्य परिषद् नै अबका दिनमा सत्यमोहनको पुनर्जन्मका रूपमा लिन सकिन्छ । जहाँ पुगेपछि सत्यमोहन चिन्न, जान्न र बुझ्न पर्याप्त हुनेछ । 

अन्त्यमा,

चरालाई आधार बनाएर मानवको जीवन दर्शनलाई जोशीले लेख्नुभएको छ, 

चरीले हुर्कायो बचरा

कर्मसित के लाग्ने रैछ र ?

(जोशी, २०१४ : १२१)  

https://gorkhapatraonline.com/news/42296

यौनिक विषयका कथा

 २७ फागुन २०७९, शनिबार

विभिन्न संस्कृति, परम्परा र त्यसभित्रका अन्य विषयमा केन्द्रित भएर साहित्य सिर्जना गर्ने क्रम नेपाली साहित्य जगत्मा बढिरहेको छ । यसैक्रममा रत्न प्रजापतिको ‘रित्तो रथ’ कथा सङ्ग्रह बजारमा आएको छ । यस सङ्ग्रहका कथामा नेवारी संस्कृति र त्यस संस्कृतिभित्र अन्तर्निहित यौन मनोविज्ञानलाई रोचक रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ । ‘रित्तो रथ’का अधिकांश कथामा यौनिक झलक पाइन्छ । सङ्ग्रहमा बत्तीसवटा कथा समावेश छन् । सामाजिक विषयमा लेखिएका कतिपय कथामा यौनमनोविज्ञान सुटुक्क घुसेको पाइन्छ । सामाजिक विकृति विसङ्गतिप्रति रोचक ढङ्गले प्रहार गर्नु प्रजापतिका कथा वैशिष्ठ नै हुन् । नेवारी संस्कृति र यसभित्र जोडिएका विविध प्रसङ्गबाट कथावस्तु ग्रहण गरी कथा लेखनमा सक्रिय प्रजापतिका ‘बिसन्चो’, ‘सेतो बादल’, ‘बदाम बेच्ने केटी’, ‘स्वच्छन्द साँझ’ आदि कथा सङ्ग्रह प्रकाशित भइसकेका छन् । 

‘रित्तो रथ’ कथा सङ्ग्रहमा यौनमनोविज्ञान, सामाजिक, सांस्कृतिक, राजनीतिक आदि विषय पाइन्छन् । अधिकांश कथामा पात्रको यौन मनोग्रन्थीलाई सूक्ष्म ढङ्गले प्रस्तुत गरिएको छ । आफ्नै समाज र संस्कृतिका साक्ष्य कथाकार प्रजापतिका ‘रित्तो रथ’, ‘रङ्गीन बाफ’, ‘तेबाचाको फेसबुक स्टाटस’, ‘खर्पन’, ‘नागरिकता’, ‘जाडो जिजीविषा’, ‘सपनाको अवसान’, ‘तलमाथि’, ‘अर्कै घरबाट’ यस ग्रहमा सङ्गृहीत राम्रा कथा हुन् । त्यस्तै ‘त्यो रात’, ‘उकुसमुकुस’, ‘उपदेश’, ‘धमिलो तस्बिर’, ‘मान्छेको स्वाद’ आदि कथा पनि प्रभावकारी मानिन्छन् । उहाँका अधिकांश कथामा नेवारी समाजको जीवन्त संस्कृतिको प्रतिविम्ब पाइन्छ, जसका कारण कथामा आञ्चलिकताको पनि केही आभाष पाउन सकिन्छ । 

जनप्रतिनिधिबाट नै जनता ठगिएको कुरालाई ‘गन्ध’ कथामा चित्रण गरिएको छ । त्यस्तै, हिंसाबाट पीडित महिला र पुरुषकोे कथा हो– ‘सामाजिक तन्नेरी सुरक्षित तरुनी’ । यस कथामा सुन्तला बेच्ने आफ्नोे श्रीमान् गुमाएकी तरुनी र श्रीमती गुमाएको तन्नेरीको कथा छ । यस कथामा पनि यौनमनोविज्ञानलाई उत्कृष्ट रूपमा प्रस्तुत गरिएको छ । ‘रङ्गीन बाफ’मा घरमा श्रीमती हुँदा पनि अन्य नारीप्रति लोभिएका पुरुष मनोवृत्तिलाई सटिक ढङ्गले उतारिएको छ । डनतन्त्रका अगाडि गणतन्त्र, लोकतन्त्र हराएको आभाष ‘गन्ध’ कथामा पाइन्छ । ‘साहिँलीको कुखुरी’मा पराजित मानसिकता प्रस्तुत गरिएको छ भने मान्छेको स्वादको आदत बडो गज्जबको हुने कुरा ‘मान्छेको स्वाद’मा कथाकारले सहज रूपमा उल्लेख गर्नुभएको छ । शिक्षण पेसाभित्र अन्तर्निहित कमाउ धन्दा र त्यसले शिक्षा क्षेत्रमा पारेको असर ‘भेद’ कथामा पाइन्छ । पुख्र्यौली पेसाको निरन्तरतासँग आधुनिक प्रविधिको राम्रो फ्युजन भएको कथा हो ‘तेबाचाको फेसबुक स्टाटस’ । तेबाचालाई आधुनिक जमानामा पनि प्रविधिको प्रयोग गर्ने ज्येष्ठ नागरिक पात्रका रूपमा लिन सकिन्छ । अचेल खर्पनको भारीभन्दा जिन्दगीको भारी निकै गहुँ्रगो लाग्न थालेको छ भन्ने तेबाचाको फेसबुक स्टाटसमा जीवनको यथार्थ पक्ष झल्किएको छ, जुन यस समाज र तेबाचाले बाँचेको जीवनको यथार्थ हो । तल्सिङ र मोहीबीचको समस्यालाई ‘खर्पन’ कथामा प्रस्तुत गरिएको छ । उक्त कथामा पुख्र्यौली किसानका समस्यासँगै बिकुनसिंह ध्वंब्वाले खर्पनको एकापट्टि आफ्नो जिन्दगी देखेको र अर्कोपट्टि आफ्नो संस्कृति देखेको उल्लेख गरिएको छ । 

त्यस्तै मनमा दुःख, पीडा भएमा कामको सन्तुष्टि नमिल्ने र नतिजा सोचेजस्तो नआउने कुरा ‘हरियो जमरा’ कथामा पाइन्छ । ‘रित्तो रथ’ कथामा पाटनको मच्छेन्द्रनाथको रथ यात्राको विस्तृत वर्णनका साथै मुख्य पात्र ज्ञानीमाया र बाबुराजाको कथा छ । उसलाई रथ होइन बाबुराजाको मनले आफूतिर तानेजस्तो लाग्छ । जब जात्रा सकिन्छ तब रथ रित्तो हुन्छ । त्यसलाई कसैले वास्ता गर्दैनन् । त्यस्तै, बाबुराजाको प्रेममा डुबेकी ज्ञानीमाया पनि उसको वास्तविकता थाहा पाएपछि आफूलाई रित्तो रथसँग तुलना गर्न पुग्छे । उसको मनको रथ पनि रित्तो बन्न पुगेको यथार्थ यस कथामा पाइन्छ । 

निम्नवर्गले आर्थिक समस्याका कारण भोग्नुपर्ने थुप्रै समस्यामध्येको एउटा समस्यालाई ‘घुँक्कघुँक्क’ कथामा चित्रण गरिएको छ, जुन कथामा अभावका कारण छोरीको विवाह गर्न नसकिएको विषय रहेको छ । पहिरोले घर बगाउँदाको चिन्ता बोकेको ‘नागरिकता’ कथाभित्र मानिसको पहिचान र अस्तित्वको विषयलाई उठाइएको छ । पहिरो पन्छाएर एउटा बाकसमा रहेको नागरिकता भेटिएपछि लालबहादुरको खुसीलाई कथामा उतारिएको छ । यस खुसीमा उसले नागरिकतालाई आफ्नै नवजात शिशुझैँ सुम्सुम्याउन पुगेको छ । अंशबन्डाका कारण पैतृक सम्पत्ति विभाजन हुँदा नेवारी संस्कृति हराउन पुगेको कथा ‘भुलाँ’मा पाइन्छ । सडक विस्तारसँगै उठिबास भएको र कबाडी बटुल्ने कुमारी केटीहरूको पीडालाई ‘सबिरा’ कथामा उतारिएको छ । बाँचुञ्जेल सकसपूर्ण बाँच्ने र मरेपछि चाहिँ भाग्यमानी भन्ने नेपाली समाजको यथार्थ चित्रण 

‘भाग्यमानी’ कथामा पाइन्छ भने ‘तस्बिर’मा यात्राका दौरान बस्न पुगेको प्रेमको चित्र पनि रोचक ढङ्गमा उतारिएको छ । 

सङ्ग्रहमा समावेश ‘सपनाको अवसान’ मा वैदेशिक रोजगारीको पीडालाई उठान गरिएको छ । सधैँझैँ बाकस अर्थात् ज्यामितीय बाकस लिएर विद्यालय जाने ऊ परिवारको चाहना र समृद्धिका लागि विदेश पुग्छ अनि परिवारका लागि दुःख गरेर पैसा पठाउँछ । तर विडम्बना ऊ एकदिन आफैँ बाकसभित्र बन्द भएर आउन बाध्य हुन्छ । यस कथामा वैदेशिक रोजगारमा ज्यान गुमाउने नेपाली युवाको दर्दनाक कहानी र अभिभावकको सपनाको अन्त्य हुन पुगेको कुरा देखाइएको छ । ‘टाँक’ टाँकसँग जोडिएको मनोविज्ञानलाई सहज ढङ्गले उतार्दै नारीमाथि शङ्का गर्ने पुरुष प्रवृत्तिको उल्लेख पाइन्छ । ‘भाँडो’ यौन मनोविज्ञानमा आधारित प्रतीकात्मक कथा हो भने लोग्ने परदेश लागेपछि श्रीमतीमा बढ्ने यौन चाहनाको भोकलाई आधार बनाएर लेखिएको कथा हो 

‘त्यो रात’ । 

कथाको भाषाशैली सरल सहज छ भने कथाका पात्रले बोल्ने भाषाले उनीहरूको समाज र वर्गलाई पनि चित्रण गरेको छ । कथामा पात्रका संवादका रूपमा नेपाल भाषा र अन्य भाषा पनि प्रयोग भएको देखिन्छ । नेवारी संस्कृतिका विभिन्न प्रसङ्ग र विषयवस्तुमा आधारित भएर सिर्जना गरिएका सङ्ग्रहका कथाहरू रोचक र पठनीय छन् भने समग्र कथामा यौनका विषयलाई नै प्राथमिकता दिएको पाइन्छ । शिखा बुक्स बागबजारले प्रकाशनमा ल्याएको २८२ पृष्ठको यस कृतिको मूल्य ४७५/– रुपियाँ रहेको छ ।

https://gorkhapatraonline.com/news/57004

काँठमा छैन के !

 विश्व कुइँकेल

१३ साउन २०८०, शनिबार

काठमाडौँ भूगोलको बाहिरी घेरोमा जन्मने/ हुर्कनेको आफ्नै पीडा छ । कसैले प्रतीकात्मक रूपमा काठमाडौँले यसो ग-यो भन्दा चित्त दुख्नु त छँदै छ, त्यस भूगोलको समस्यालाई उठाइदिने उपयुक्त पात्र नभेटिँदा लाग्ने दुःख अर्को छ । जब चुनाव आउँछ, यो भूगोलका मान्छे भन्छन्, “यसपालि स्थानीयबाहेकलाई भोट दिइन्न ।” अन्तिममा केही दलीय पात्र अमुक दलहरूले उभ्याएका तिनै पात्रलाई जिताउन कम्मर कसेर लाग्छन् । यसैको बिचमा पिसिन्छन् बाँकी मतदाता । 

यदाकदा स्थानीय उम्मेदवार उठाइन्छन् र चुनिन्छन् पनि तर तिनको कार्यशैलीसँग खुसी हुन्नन् यहाँका मान्छे । राजनीतिमा गरिखान निक्लिएका ती नेताले आफूले विविध कारणले गर्न नसकेको कामको अपजश त्यही भूगोलका बासिन्दालाई लगाउन थाल्छन् तर यहाँका बासिन्दा भने आफूलाई ठिक र आफ्नै भूगोलका मानिसलाई गलत देखाएर जोगिने परिपञ्च हो यो भन्छन् । 

काठमाडौँ मूल सहरभन्दा बाहिरको यही भूगोललाई धेरैले काँठ भनेर बुझ्ने गरेको पाइन्छ । काँठका मानिसका बारेमा धेरै प्रकारका किस्सा सुनाइन्छन् । पद्धतिसँग कुनै किसिमले समायोजित हुन नसक्ने अकडोका रूपमा चित्रण गर्छन् । यसमा सहर र गाउँलाई एकैसाथ देख्नु र दुवैको मिश्रित प्रभाव पर्नु मुख्य कारण हो भनिन्छ । यसैको आधारमा काँठको परिभाषा तयार गर्ने प्रयास गरिन्छ । कलम चलाउने केहीले सन्दर्भविशेष र व्यवहारजन्य पाटोबाट काँठको परिभाषा र व्याख्या गरेको पाइन्छ । यो आलेखको सन्दर्भ यसैको वरिपरि घुम्नु हो । काँठ भनेको सहरभन्दा केही बाहिरको ग्रामीण भूगोल हो र सहर तन्कँदै जाँदा काँठ मर्दै जान्छ भन्ने आमबुझाइ छ । काठमाडाैँ मात्र होइन, कास्कीलगायत केही जिल्लामा समेत यसैलाई टेकेर सहरबाहिरको भूभागलाई काँठ भन्न थालिएको पाइन्छ । तथापि सामान्यतः काँठ शब्दले काठमाडौँको यस्तै भूगोललाई बढी बुझिन्छ । यसमा सिर्जना भएका भ्रम भूगोललाई मात्र हेरेर काँठको परिभाषा खोज्नु हो किनकि यो दृष्टिकोणबाट सही निष्कर्षमा पुगिन्न । हिजो असन, इन्द्रचोकका लागि डिल्लीबजार नै काँठ थियो, जुन सरेर चाबहिल हुँदै आरुबारी पुग्यो वा यसै गरी वागेश्वरी, मच्छेगाउँ, फर्पिङतिर पुग्यो भन्ने हो भने काँठ मृत भइसक्यो भनी घोषणा गर्न मात्र बाँकी देखिन्छ । 

गैरनेवार बासिन्दालाई लिएर यसको परिभाषा खोजियो भने उपत्यकाका प्रत्येक गाउँमा स–सानो समूहमा रहेका नेवारलाई कसरी छुट्याउने ? उनीहरूमा परेको मिश्रित संस्कृतिको प्रभावलाई के नाम दिने ? केही लेखकले यहाँका बासिन्दाको आनिबानीका केही प्रतिनिधि उदाहरणलाई लिएर काँठको परिभाषा गरेको पनि पाइन्छ । त्योभन्दा पनि अगाडि बढेर काँठको कुनै संस्कृति, धर्म, परम्परा नै छैन भनी लेखिएको पनि भेटिएको छ ।

काठमाडौँको नेवार संस्कृतिको परिभाषा गर्न र यस्तो हो भनी छुट्याउन सजिलै सकिन्छ । यसो भन्दैमा नेवार बस्ती र बाहिरी घेरोमा रहेका बाहुन, क्षेत्री र दलित भनिएका समुदाय संस्कृतिविहीन नै हुन् त ? त्यही समुदायमा गाँसिएर रहेका स–साना नेवार बस्ती त्यो संस्कृतिका अङ्ग होइनन् ? अथवा नेपालका अन्य भूभागमा बसोबास गर्ने यो समुदायका मानिसको धर्म, संस्कृति, मूल्य, मान्यता र अभ्याससँग अन्तर केलाउन नसकेकै कारणबाट काँठेको मौलिक संस्कृति छैन भन्न खोजिएको हो ?

सुरु गर्छु संस्कृतिको मान्य परिभाषाबाट । धेरै किसिमका परिभाषाबाट केही सजिला शब्द सापट लिँदा परम्परादेखि निर्माण हुँदै आएको विश्वास, परम्परा, मूल्य, मान्यता, अभ्यास, जीवनशैली आदिको जोड वा कुल योगलाई संस्कृति भन्ने गरिन्छ । यही वृत्तमा बसेर काँठको परिभाषा खोज्ने हो भने यहाँको मौलिक विश्वास के हो, के कस्ता जीवित परम्परा छन्, कुनै विषयवस्तुलाई हेर्ने सामूहिक दृष्टिकोण के हो, ठिक र बेठिकबारेको समूहगत धारणा के हो, आमजीवनशैली के हो भन्ने पक्षहरू खोज्नुपर्ने हुन्छ । केही उदाहरण हेरौँ ः काठमाडौँको दक्षिण–पूर्वी कुनोमा गोदावरी पर्छ, जहाँ बाह्र वर्षमा मेला लाग्छ । त्यहाँ नित्य पूजाका परम्परा छन् र जीवनशैलीसँग जोडिएका कुरा छन् । दक्षिण–पश्चिम कुनामा रहेको मत्स्यनारायणदेखि उत्तरमा रहेका बुढानीलकण्ठ नारायण, इचङ्गु नारायण र विशङ्खु नारायणसँग जोडिएका रीतिरिवाज छन् । कागेश्वरी, वागद्वार, फूलचोकी आदि स्थानमा वर्षमा एक पटक लाग्ने मेला छन् । 

चुनदेवी मन्दिरमा गाईको दूध चढाउने परम्परादेखि मच्छिन्द्रनाथलाई गहुँ, मकै चढाउन जाने परम्परा जीवित छन् । बच्चा बिरामी हुँदा तीनतिर देवता थान (कोही नेपाल देवता) भन्दै ज्ञानेश्वर, भाटभटेनी र हारती मन्दिर (स्वयम्भू) मा पुग्ने गर्दछन् विशेषतः आमा । काठमाडौँका प्रत्येक स–साना खोल्साखोल्सी र नदीनालासँग जोडिएका धार्मिक प्रसङ्ग कति छन् कति । यी भए धार्मिक विश्वासका कुरा ।

अर्को तर्फ इतिहासको कालखण्डमा व्याख्या भएका केही स्थान छन्, जसको खोजी भएकै छैन । नेवारी शब्द ‘दाँ यानेकी पैसा र छेँ यानेकी घर’ बाट बनेको डाँछी होस् वा कीर्तिपुर क्षेत्रमा पर्ने भनिएको झुलनगर होस् अथवा काँठका विभिन्न भूभागमा जग्गा प्लटिङ वा इँटा पार्ने प्रयोजनका लागि खन्दा फेला परेका पुराना संरचनाको कुरा होस्, तिनको खोजी भएकै छैन । गोकर्ण क्षेत्रमा मृत्यु संस्कारमा किन शङ्ख बजाउँदैनन् 

हिन्दु ? उपत्यकाका धेरै ठाउँमा शिववाहन नारेर खेत किन जोतिन्न ? यी कुराको सङ्ग्रह गरिदिने कसले ? काठमाडौँलाई मन्दिरै मन्दिरको सहर भनिएको छ । यस वरिपरिका प्रत्येक जसो थुम्कामा पनि मन्दिर छन् । ती देवीदेवतासँग जोडिएका प्रसङ्ग पनि छन् ।

ग्रामीण जनजीवन भनेको खेतिपातीमा नै आश्रित हुन्छ । हिजो कङक्रिट जङ्गलको निर्माण हुनुअघि काँठका अधिकांश जग्गामा खेती हुन्थ्यो । गाई, भैँसी, भेडा, बाख्रा आदि पाल्ने चलन थियो । यो खेती प्रणालीको अङ्ग हो । अर्थशास्त्रीय मान्यताले भन्छ, अर्थोपार्जनको अवसर प्राप्त हुँदा व्यक्ति नयाँ पेसा र व्यवसायमा सर्छ । हिजो काँठको मान्छे खेती गथ्र्याे, पशुपालन गथ्र्यो र दूध वा तरकारी बोकेर सहर बजारमा बिव्रmी गर्न आउँथ्यो । जागिर कमै खान्थ्यो । व्यापार कमै गथ्र्यो । अवसर पाउनेहरू दरबार पसेर जजमानी वा अन्य सेवा पनि गर्थे । टन्न जग्गाजमिन हुने केही व्यक्तिको जमिनदारी जीवनशैली हुन्थ्यो । कम जग्गाजमिन भएका केही दलित भनिएका समुदायका मानिस उनीहरूसँग आश्रित हुन्थे । आज यही समुदाय व्यापार, व्यवसाय वा जागिरमा रमाएका छन् । यो समयले ल्याएको बदलाव हो । 

असारमा रोपाइँ हुँदा काँठमा गाउने असारे भाका बेग्लै छ । यसमा प्रयोग हुने शब्दहरू बेग्लै छन् । टन्न जग्गाजमिन हुँदा पनि बेसाउनु परेको दुःखको भाका बेग्लै छन् । बिहेमा गाउने रत्यौली भाकाका शब्द, लय र भावहरू बेग्लै छन् । रत्यौलीमा लाहुरे परम्परा र त्यसबाट व्यक्त गरिने भावनाका कथा पनि छन् । धार्मिक पर्वमा सिलोक गाउनेदेखि बिहेमा जगाउने खाँडो परम्परा छन् । मेला जात्रामा गाइने छुट्टै भाका छन् । 

काँठको संस्कृति खोज्दै जाँदा देखिने सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा हो नदी सभ्यताको विषय । उपत्यकाको सबैभन्दा मुख्य नदी हो बागमती । बागमती नदीमा आएर जोडिएका अन्य खोला मात्र होइन, खोल्सीसँग जोडिएका परम्परा पनि छन् । हिमवत् खण्डको नेपाल महात्म्यमा बागमती नदीमा मात्र ८७ वटा तीर्थको नाम उल्लेख छ (नेपाल देशको इतिहास सङ्ग्रह : इन्टरनेट ) । खास तिथि वा पर्वमा त्यस्ता तीर्थमा स्नान गर्दा हत्यासम्मको पाप पनि पखालिने दाबी गरिएको पाइन्छ । 

हिन्दु सनातन परम्परासँग जोडिएका जनैपूर्णिमादेखि तिज, ऋषिपञ्चमी आदि चाडपर्वसँग नदीमा गरिने संस्कारहरू जोडिएका छन् । त्रिवेणीहरूमा घाट परम्परा र मन्दिर निर्माण मात्र होइन, बसोबास र नदी सम्बन्धको जोडसमेत स्पष्ट देखिन्छ । मृत्युपछिका विविध संस्कारसँग मात्र होइन, शुभकार्यपछिको प्रसाद विसर्जनका परम्परा नदीनालासँग जोडिएका छन् । यहाँ ब्राह्मण परम्परा मात्र होइन, सहरबाहिरको भूगोलमा बस्ने नेवारसमेत समान रूपमा जोडिएका पाइन्छन् । नेवारी संस्कृतिको अङ्ग बनेका कतिपय जात्रा पर्वसँग गैरनेवार समूह समान रूपमा जोडिने गरेको प्रसङ्ग पनि यहीँनेर जोड्नु उपयुक्त हुन्छ । स्वस्थानी कथा वा शाली नदी मेलामा नेवार संस्कृति र गैरनेवार संस्कृतिको सम्मिलन यसको प्रत्यक्ष उदाहरण हो ।

आनिबानी पनि संस्कृतिका अङ्ग मानिन्छन् । काँठका मानिसको भिन्न आनिबानी छ, जुन कतै मिल्दैन भनी दाबी गर्नेहरू पनि छन् । बोलिचाली र गीतको भाकासमेत ठाडो र निरसिलो भनिन्छ । सामाजिक विज्ञानका केही प्रख्यात सिद्धान्तको जगमा बसेर हेर्दा तिनलाई पुष्टि गर्न भने कठिन छ । माथि अलग प्रसङ्गमा उल्लेख गरिसकियो, यस क्षेत्रका केही पहुँच भएका मानिस दरबारको सेवा वा जजमानीमा रमाउँथे, जो निःसन्देह शक्तिको निकट हुन्थे । शक्तिको निकट हुनेहरूले सोही कारणबाट आफूमा कुनै किसिमको शक्तिको अनुभव गर्नु अन्यथा होइन । 

आफूलाई शक्तिशाली ठान्दा कमजोरमाथि हैकम चलाउने र बलियोसँग झुक्ने प्रवृत्ति आममानिसमा हुने आधारभूत चरित्र नै हो । तथापि यो काँठको मूलभूत चरित्र हो भन्नु पूर्वाग्रहभन्दा बढी होइन । एजी फ्य्राङ्कले विकसित र अल्पविकसित राष्ट्रको परनिर्भरताको व्याख्या गर्न प्रतिपादन गरेको सिद्धान्तलाई सन्दर्भमा लिएर मुख्य भूभाग र उपग्रह भूभागका रूपमा शासकीय केन्द्र र केन्द्रबाहिरको क्षेत्रलाई मान्ने हो भने यो सम्बन्ध सूत्रलाई काँठ र सहरसँग तुलना गर्दा पनि खासै अन्तर देखिन्न । नेपाली समाजमा भएका अन्य सामाजिक विकृतिलाई काँठमा मात्र थियो भनी अपव्याख्या गर्नु पनि उपयुक्त होइन । यस्तै बोल्ने शैली वा लवजमा भएको भेदका कारण बोलिचाली केही ठाडो सुनिनु अन्यथा होइन ।

माथिका सबै प्रसङ्ग र उदाहरण हेरिसकेपछि काँठको भूगोल के हो भन्ने प्रश्न गौण हुनु पर्छ किनकि सहरको विस्तारसँग काँठको परिभाषालाई अलमल्याउनु हुन्न । काठमाडौँको सबै भित्तासम्म सहरको विस्तार भयो भने काँठ सकिँदैन । बरु यसको मौलिक संस्कृति नै थिएन, छैन भन्ने तर्कसँग सहमत हुन थालियो भने काँठ मृत हुन्छ । 

बिहान कृषिकर्म गरेको कुनै व्यक्ति सहरमा सानोतिनो जागिर खान आउँदा उसको शरीरबाट आउने माटो, गोबर वा पसिनाको गन्धसँग जोडेर व्यङ्ग्य गरेपछि उसले प्रतिक्रिया जनाउनु अस्वाभाविक होइन । अनि जग्गाको मूल्य बढ्दै जाँदा जग्गा बेचेर व्यवहार मिलाउने प्रवृत्ति काँठको मात्र होइन । यिनै व्यवहारजन्य र परिस्थितिजन्य उदाहरणबाट काँठमा जन्मेहुर्केका मानिसले आफूलाई पृथक देखाउन खोज्नु पनि उपयुक्त होइन । 

समग्रमा काँठको मौलिक संस्कृति छ, सभ्यता र इतिहास पनि छ । यसलाई जोडेर काँठको समुचित परिभाषा गर्नु पर्छ । काँठमा सहर निर्माण हुँदैमा यहाँका मौलिक कुरा मास्नु भनेको साँच्चै काँठलाई मार्नु हो । काँठ जोगाउनु छ भने यहाँको संस्कृतिको अभिलेखीकरण गर्नु र पृथक सांस्कृतिक विम्बको निर्माण गर्नु पर्छ । मूर्धन्य लेखक जन्माएको काँठले सांस्कृतिक विम्ब निर्माण गरेर विद्वत समाजलाई दिनु पर्छ । काँठ कुनै संस्कृति र सम्पदाविहीन हो भनेर लेख्दै हिँड्नु आफ्नै अस्तित्वप्रति गरिने ‘महान्’ व्यङ्ग्य मात्र हो ।  

https://gorkhapatraonline.com/news/72795

सत्यमार्गी सत्यमोहन

 १३ साउन २०८०, शनिबार

नेपाली साहित्य र वाङ्मयका क्षेत्रमा सत्यमोहन जोशी एक अदभुत प्रतिभा हुनुहुन्छ । उहाँको व्यक्तित्वको रसायनिकी अत्यन्तै अनौठो गरी निर्मित भएको पाइन्छ । एकातिरबाट हेर्दा उहाँको कद निकै उँचो देखिन्छ भने अर्कातिरबाट हेर्दा फराकिलो । उहाँको साधनाको धरातल भने निकै गहिरो देखिन्छ । सत्यमोहन जोशी लेखक, अनुसन्धाता र प्रशासक हुनुहुन्छ । उहाँ बहुमुखी प्रतिभा हुनुहुन्छ । उहाँले नेपाली वाङ्मयको क्षेत्रमा अतुलनीय योगदान गर्नुभएको छ ।

जोशी जसरी नेपाली भाषा, साहित्य र संस्कृतिको उत्थान र जागरणमा लागिरहनु भयो, त्यसै गरी उहाँका बारेमा पनि विभिन्न ग्रन्थ निस्कने व्रmम जारी छ । विसं १९७७ को वैशाख ३० गते यस धर्तीमा आँखा खोल्नुभएका उहाँले विसं २०७९ असोज ३० गते आइतबार सदाका लागि आँखा चिम्लिनु भयो । उहाँको योगदानको कदर गर्दै जीवनकालमा मनग्य मानसम्मान र खातिरदारी नगरिएको होइन । उहाँको निधनपछि पनि उहाँका बारेमा लेखिने व्रmम बढ्दो छ । यसैको शृङ्खलामा लेखक, पत्रकार गोपीकृष्ण ढुङ्गानाले एउटा गतिलो ग्रन्थ सङ्कलित गर्नुभएको छ । ग्रन्थका नाम हो, ‘शब्दविम्बमा सत्यमोहन’ ।

सत्यमोहन आफ्नो जीवनकालमा कोही नपुगेको ठाउँमा पुग्नुभयो अनि कसैले गर्न नसकेको काम पनि गर्नुभयो । न्युजिल्यान्ड पुग्ने पहिलो नेपालीका रूपमा इतिहासले उहाँलाई सम्झिने छ भने नेपालभित्रका विविध भाषा–संस्कृतिका अभ्यर्थकका रूपमा वाङ्मयले सम्झिने छ । कहिले कविताका अनुवादक भएर अनि कहिले नेपाली लोकलयका प्रवर्धक भएर उहाँले आफ्नो प्रतिभाको विराट स्वरूपको नमुना प्रस्तुत गर्नुभएको छ ।

शब्दविम्बमा सत्यमोहन किताबलाई विभिन्न खण्डमा विभक्त गरिएको छ । लेख, सम्पादकीय, अन्तर्वार्ता, परिशिष्टाङ्क, समाचार, कविता र तस्बिर गरी सात खण्डमा सत्यमोहनप्रति समर्पित शब्दपुष्प उनिएका छन् । भैरव रिसाल, जगमान गुरुङ, गार्गी शर्मा, सीके लाल, गोविन्द टन्डन, रामभरोस कापडीलगायत गीता त्रिपाठी, श्रीओम श्रेष्ठ, रतन भण्डारी, अमृत भादगाउँले, जयदेव भट्टराईलगायत दर्जनौँ स्रष्टाले सत्यमोहनको योगदान र सत्कर्मको बखान गर्नुभएको छ । यति मात्र नभई धीरेन्द्र प्रेमर्षि, शीतल गिरी र माया ठकुरीका अनुभूतिहरू समेटिएका छन् । प्रत्येक खण्डमा अलग अलग विषय, सन्दर्भ र प्रस्तुति छन् । पुस्तकमा उनिएका विविध सामग्रीहरू केवल शब्दका गुजुल्टा मात्रै छैनन्, बरु सिर्जना, सम्झना र समर्पण भावका दसी पनि छन् ।

तिमी बाँच्यौ होसले एक शताब्दी

म बेहोसले बाँच्ने छु अनन्त शताब्दी 

सत्यमोहन !

सत्यमोहनका लागि सरुभक्तले बुनेका काव्यरूपी शब्दामृत हुन् यी । यस्ता अनेक स्मृतिका उदाहरण छन् किताबमा । सत्यमोहनले के गर्नुभएन ? ‘हाम्रो लोकसंस्कृति’ अनि ‘कर्णाली लोकसंस्कृति’ नामक ग्रन्थ प्रकाशित गरेर नेपाली लोकसाहित्यलाई उर्भर बनाउनु भयो । समालोचना, कविता, कथा, नाटक, खोज, संस्कृति, भाषा र निबन्धलगायत ४० भन्दा बढी पुस्तक लेख्नु भयो । नेपाल प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा रहँदा गाईजात्रा महोत्सवलाई प्रभावकारी बनाउने काम मात्र गर्नुभएन कि नेपालभित्रका विभिन्न चौध भाषाको पर्यायवाची कोशको निर्माण गर्नुभयो ।

‘नेपाली राष्ट्रिय मुद्राहरू’ नामक कृति प्रकाशित गर्नुभयो । इतिहासको कालखण्डमा संसारकै सबैभन्दा सानो मुद्रा नेपालमा प्रचलनमा थियो भनी प्रमाणित गरी ‘गिनिज बुक अफ वल्र्ड रेकर्ड’मा दर्ता गराउनु भयो । नेपालको सांस्कृतिक राजदूतसरह बनी विभिन्न मुलुकको भ्रमण गर्नुभयो । जहाँ पुग्दा पनि नेपाली टोपीको साथ छोड्नु भएन । यस पुस्तकमा उहाँका यस्तै कर्मको साक्षीका रूपमा विभिन्न स्रष्टाले आफ्नो अदबपूर्ण अभिमत अभिव्यक्त गरेका छन् ।सत्यमोहन जोशीलाई कतिपयले तीन/तीन पटकसम्म मदन पुरस्कार प्राप्त गर्ने भाग्यमानी स्रष्टाका रूपमा लिन्छन् । खासमा उहाँ भाग्यमानी होइनन्, कर्मशील हुनुहुन्छ । बुद्धले भन्नुभएको थियो, “तिम्रा हरेक दुःख र सुख तिम्रो आफ्नै कर्मको परिणाम हो ।” सत्यमोहनले पनि आफ्नै कर्मको बलमा आफ्नो ज्ञान र क्षमताको प्रकाशले नेपाली कला, साहित्य र संस्कृतिको आकाशलाई आलोकित पार्नुभयो । कस्तो हुन पुग्यो भने नेपालको कुनै इतिहास, संस्कृति र भाषाका बारेमा कोही अलमलमा प-यो भने त्यसलाई प्रामाणिक बनाउन सत्यमोहनले बोलेपछि सकियो । कसले भनेको भन्दा सत्यमोहनले भनेको । यस्तो हैसियत, यस्तो उचाइ र यस्तो विश्वास त्यत्तिकै आर्जन भएको होइन । उहाँले यसका लागि धेरै मेहनत र परिश्रम गर्नुभएको छ ।

यी सबै कुरालाई थप उजागर गर्न राष्ट्रकवि माधवप्रसाद घिमिरे, तेजेश्वरबाबु ग्वंगः, तुलसी दिवस, रामदयाल राकेश, खेम कोइराला बन्धु, डा.तीर्थबहादुर श्रेष्ठलगायत स्रष्टाका विचारले पुस्तक सुशोभित छ । पुस्तकको समग्र सम्पादन गरेपछि सम्पादक ढुङ्गानाले केही निचोड निकाल्नुभएको छ, निचोडभित्रको निचोड एक वाक्यमा लेख्नुभएको छ सम्पादकीय सम्प्रेषणको रूपमा– ‘समयले बनायो सत्यमोहन, सत्यमोहनले बनाए समय ।’ ढुङ्गानाका सत्यमोहनबारेका धारणा यस्ता छन्, ‘सत्यमोहन अर्थात् शताब्दी लामो समयको प्रतिबिम्ब ।’ ‘जसरी बग्छ पानी त्यसरी नै बगे ‘सत्यमोहन’ पनि सार्वभौम बनेर ।’ ‘असत्यको पर्दामा गुम्सिएनन्, सत्यको सत्मार्गमै दौडिरहे ।’ ‘शालीनता भन्नु सत्यमोहन, सम्मोहनको अर्को नाम सत्यमोहन ।’ ‘संस्कृतिको पर्याय सत्यमोहन, साहित्यको संसारमा पनि सत्यमोहन ।’ ‘सङ्घर्षले सत्यमोहनलाई धेरै सिकायो, सत्यमोहनले सबैलाई सङ्घर्ष सिकाए ।’ ‘न अरूलाई तराजुमा जोखे, न जोखिए अरूको तराजुमा ।’ आदि । उहाँको यो निष्कर्ष आमपाठक, लेखक र चिन्तकको पनि हो भन्दा दुईमत नहोला । 

भुँडीपुराण प्रकाशनले ४२६ पृष्ठमा छापेको यो पुस्तकमा मुलुकका गिनेचुनेका लेखक, साहित्यकार, पत्रकार र चिन्तकहरूका संस्मरण, धारणा र अनुभूतिहरू सङ्कलित छन् । सत्यमोहनको इहलीला २०७९ असोज ३० गते समाप्त भयो । कर्मशील मानिसहरू कहिल्यै मर्दैनन्, बरु अमर हुन्छन् । सरकारको सत्यमोहनलाई गरेको सम्मान हो, ‘वाङ्मय शताब्दी पुरुष’ अनि युनेस्कोले भन्यो, ‘जिउँदो मानव सम्पदा’ । महाविद्यावारिधिसमेत प्राप्त गर्नुभयो उहाँले । यी सबै पाउने महामानव कहलिनु भयो । नेपाली जनमानसले उहाँलाई सदा हृदयमा राख्ने छ ।

तेजेश्वरबाबु ग्वंग लेख्नुहुन्छ, ‘सत्यमोहन जोशी संस्कृतिविद्, साहित्यकार मात्रै हुनुहुन्नथ्यो । उहाँ महापुरुष हुनुहुन्थ्यो । उहाँ देशकै सम्पत्ति हो । राष्ट्रको धरोहर हो ।’ सत्यमोहनको प्रसंशा, स्तुति, चर्चा र वर्णनका लागि सायद शब्दहरू नै कम्ती लाग्न सक्छन् । यस्तो समयमा गोपीकृष्ण ढुङ्गानाको सम्पादकत्वमा प्रकाशित ‘शब्दविम्बमा सत्यमोहन’ किताबले गहन अर्थ पक्कै राख्छ, जसले सत्यमोहनको सत्यमार्गको चर्चा गरेको छ ।

https://gorkhapatraonline.com/news/72799

पनौतीका भित्तेचित्र

 

२० साउन २०८०, शनिबार

काभ्रेपलाञ्चोक जिल्ला, पनौती नगरपालिका, खोपासीमा भएको लिच्छवि संवत् ५२० को अभिलेखमा शिवदेव र अंशु बर्माले द्वारोद्घाटन र कैलाश यात्राका समयमा खोपासी क्षेत्रबाट जनैपिच्छे पचास वटा सेता जातका माटो अर्थात् कमेरो केन्द्रमा पु-याउनुपर्ने थिति बसालेका थिए । कमेरो सेतो रङको माटो हो, विभिन्न मन्दिर देवस्थल तथा घर रङ्गाउन, सिँगार्न यसको उपयोग गरिन्थ्यो । लिच्छविकालका विभिन्न अभिलेखमा रङका बारेमा उल्लेख भएको पाइन्छ ।

संवत् ५२० को यो अभिलेख पनौती क्षेत्रको सबैभन्दा पुरानो अभिलेख हो । यस अभिलेखमा रेखाद्वारा निर्मित फूलहरूले सिँगारिएको धर्मचक्रको कलात्मक चित्र अङ्कित भएको छ । यस अभिलेखबाट चित्र, रङ र रङसित सम्बन्धित विषयको उपयोग पनौती क्षेत्रमा प्राचीन समयदेखि नै थियो भन्न सकिन्छ । साथै साँढे अङ्कित चित्र भएको लिच्छविकालीन मुद्रा पनि खोपासी र लायकुमा भेटिएको छ । 

मल्लकालमा पनौती क्षेत्र भक्तपुर राज्य अन्तर्गत पर्दथ्यो । भक्तपुरको विभिन्न मठ, मन्दिर, दरबारका भित्तामा विभिन्न देवदेवी तथा धर्म परम्परा समेटिएको भित्तेचित्र थिए र छन् । १८ इन्च उचाइ, कम्मरको भाग ९.५ इन्च र कम्मरको गोलाइ १५ इन्च भएको चार हजार वर्ष पुरानो प्राचीन नारी मूर्ति पनौती क्षेत्रमा विसं २०७७ सालमा फेला परेको थियो । हाल राष्ट्रिय सङ्ग्रहालय, छाउनीमा यस मूर्तिलाई राखिएको छ ।आर्ष वाङ्मय र लिपि विकासको महत्व नामक स्तम्भमा अर्जुन विरक्ति लेख्नुहुन्छ, “आर्ष वाङ्मय उत्तरापन्थ नेपालबाटै वैदिक चिह्न स्वर र लिपिहरू संसारमा चलेका छन् । सम्पूर्ण चिह्न, लिपि, सङ्केतादि सम्पूर्ण भाषा आदिको उत्थान हुनुले वैदिक चिह्न र सङ्केत स्वरबाट ब्रह्माण्डको नेतृत्व भएको छ ।” यसले नेपाली रेखा र रेखाचित्रको प्राचीनताको जानकारी दिलाउँछ । यसकै डोबमा पनौती लम्केको देखिन्छ ।

हरेक माघ महिना पनौतीमा साँखु र भक्तपुरबाट माधवनारायण लाने प्रचलन छ । माधवनारायणले ताःस्वां (१०८ थरिका फूल) लिन यात्रा गराइएको मानिन्छ । १०८ थरिका फूलले रङ्गीन पनौतीको सङ्केत गर्दछ । पनौती विविध जातजाति र बहुसांस्कृतिक विविधताले भरिपूर्ण भएको नगर हो । विविध जातजातिले आ–आफ्नो पर्व र उत्सवमा चित्रहरू लेख्ने वा कोर्ने वा रङ भर्ने गरिएको पाइन्छ । विभिन्न देवस्थल, सतल र घरमा हाल पनि चित्र अङ्कित रहेको पाइन्छ । जनकलाल शर्माद्वारा लिखित ललित–कला र साहित्य नामक पुस्तकको भूमिकामा सूर्यविक्रम ज्ञवालीले “घरका विविध भागमा नेवार सिकर्मीले काठको जो अङ्कन गरेको हुन्छ, त्यसको प्रशंसा जति गरे पनि थोरै हुन्छ । घरको मूलढोकामा अङ्कन गर्ने चलन थिएन । त्यसका दुईपट्टि भित्तामा लिउनलाई चित्रकारद्वारा नाना धार्मिक चित्र लेखाउने चलन थियो” भनी उल्लेख गर्नुभएको छ । साँच्चै दुईपट्टि भित्तामा लिउनलाई चित्रकारद्वारा चित्र लेखाउने प्रचलन पनौतीमा जीवन्त देख्न सकिन्छ ।

लेखक रत्नप्रसाद अनामणि श्रेष्ठका अनुसार “निजी घर, भवन, पाटी, सतल, मन्दिर तथा विहारहरूमा सुन्दर कलात्मक विभिन्न देवी देवताका चित्र प्राकृतिक रङले कोरिएको पाइन्छ ।” पनौतीका निजी घर, भवन, सतल र मन्दिरमा रङले पोतिएको चित्र भेट्न र हेर्न सकिन्छ । मुकेश मल्ल र ज्ञानेन्द्र विवश, नेपाली परम्परागत शिल्पकला (सङ्गोष्ठी प्रतिवेदन) प्रतिवेदनमा उल्लेख गर्नुहुन्छ, “अनेक जातजातिका मौलिक पहिचानका रूपमा रहेका पहिरन, गरगहनामा शिल्पकलाको पक्ष अत्यन्त प्रबल रहेको पाइन्छ । तिनमा देख्न सकिने वा रहँदै आइरहेका सूक्ष्म बुट्टा–बनोटका रङ, रेखा, लता–लहरा अनेकौँ सुन्दर अनि सन्तुलित आकृतिहरू हेर्दा लाग्छ, हाम्रा पुर्खा शिल्पकलामा साँच्चै साह्रै नै धनी थिए ।” 

चित्ताकर्षक पनौती र यस वरपर देखिएका, भेटिएका शिल्पकला नियाल्दा यहाँको पुर्खाले कलाकारितामय पनौती बनाउन सफल भएको सहजै भन्न सकिन्छ । पनौतीको इतिहासको चित्र यी कलाकर्मले अँध्यारोमा ज्योति झैँ छर्लङ्ग देखाउँछ । ऐतिहासिक र प्राकृतिक गन्धमाला पर्वत अर्थात् कुञ्ज पर्वतको फेदीमा पवित्र शचीतीर्थ छ । उक्त तीर्थमा लीलावती र रुद्रवती नदीको सङ्गममा कलाकारिताले भरिएको एउटै ढुङ्गामाथि अवस्थित पुरातात्त्विक  पनौती अश्मनगरलाई नियाल्दा सौन्दर्योपासकको मन उद्वेलित हुन पुग्दछ । मन्दिरै मन्दिरले शोभयमान देखिने यो नगरमा अष्टमातृका र अष्टभैरवका मूर्तिले सजिएको आकर्षक टुँडालहरूले सोन्दर्य थपिरहेको छत्रशैलीमा निर्मित ब्रह्माणी (ब्रह्मायणी) मन्दिर छ ।

मातृसत्तात्मक नेपालको प्राचीनताको प्रतीक अजिमा र कुमारीले सिँगारिएको पनौती चित्रमय इतिहासमा उच्च स्थानमा छ । पनौतीमा मनाइने पर्व र विभिन्न जात्रामा चित्रात्मक शैली प्रयोग हुने गरेको पाइन्छ । चाइनाको ‘हन्ड्रेड केभ’ नामक गुफामा पनौतीको नमबुद्ध (नमोबुद्ध) को चित्र बनाएर सजाई राखिएको छ । यो गुफा विश्वविख्यात छ । यस चित्रले पनौती र नमबुद्धलाई संसारभर चिनाउन मद्दत गरेको छ । 

इन्द्रेश्वर, भालेश्वर र धनेश्वर तीन वटा किराँतकालीन चौँसट्ठी ज्योर्तिलिङ्ग पनौती भेगमा छन् । यी ज्योर्तिलिङ्गको आसन कमलको फूलको रहेको छ । शिलामा कुँदिएको कमलको फूलको चित्र र जललहरीमा भएको नागको चित्र पनौतीको महìवपूर्ण शिलाचित्र हुन् । विद्यालय निर्माण गर्न २०÷२५ फिटको थुम्को सम्याउँदा कुशादेवी विहारमा भेटिएको माटाको थाली र उक्त थालीमा कोरिएको चित्र अति प्राचीन भएको पुरातत्वका कर्मचारी बताउँछन् । पनौती इन्द्रेश्वर प्राङ्गणको सङ्ग्रहालयमा रहेको मध्यकालीन समयको तन्त्रका ग्रन्थमा विभिन्न पक्षलाई उजगार गर्ने चित्र छन् । कलाविद् मीनबहादुर शाक्यको भनाइ अनुसार सन् ९९८ का नेपाली शासक नरेन्द्रदेवको पालादेखि नै नेपालमा ग्रन्थचित्रको सुरुवात भइसकेको थियो । लिच्छविकालीन र मध्यकालीन समयका हितीहरूमा पनि कलात्मक चित्र पनौती क्षेत्रमा पाइन्छन् । पनौतीमा पाइएका ६५ वटा शिलालेखमा चित्रकलाको भरपूर उपयोग भएको पाइन्छ । पनौती भेगमा रहेका काठ, धातु र प्रस्तरमा भएको विभिन्न समयका चित्रात्मक कला नेपाली कलाका उच्चतम नमुना हुन् ।

बनेपा, धुलिखेल, पाँचखाल, भकुन्डेबेँसी, बल्थली, ललितपुर, भक्तपुर आदिले घेरिएर रहेको महत्वपूर्ण ऐतिहासिक र सांस्कृतिक नगर हो पनौती । सातौँ शताब्दीतिर हुयनसाङले नेपाली घरका भित्तामा चित्र रहेको उल्लेख गरेका छन् । पनौतीका कैयौँ घरका भित्तामा चित्र अङ्कित भएको वर्तमानमा पनि देख्न सकिन्छ । विभिन्न सामाजिक उद्देश्य दर्साउन भित्तामा चित्र लेख्ने प्रचलन पनौतीको प्राचीन कलाकारिता हो ।

चन्द्रागिरि सतुङ्गलको वैष्णवी मन्दिर, काठमाडौँ कुमारीघरका भित्तेचित्र, भक्तपुरको तलेजु मन्दिर, भक्तपुरको ब्रह्मायणी मन्दिर, बनेपाको चण्डेश्वरी, पशुपतिको जयवागेश्वरी मन्दिर, स्वयम्भूको शान्तिपुरको भित्तेचित्र, उग्रचण्डी नालाको भित्तेचित्र, मुस्ताङको झोङ गुफा, मेरापिक हिमालको ड्रागनको चित्र, नृसिंह मठ खोपासी, पनौतीकै त्रिवेणी घाट सतलका जस्तै पनौती ब्रह्मायणी मन्दिरको भित्तेचित्र अनुसन्धानकर्ता र पारखीका लागि विशेष स्वाद हुन् ।

भारत ‘कटक स्टेट’ की राजकन्या जङ्गबहादुर कुँवर राणाकी चौथो महारानी जसलाई गङ्गा महारानी भनेर चिनिन्छ । उनै महारानीद्वारा निर्मित त्रिवेणीघाटको सत्तल र सत्तलमा रहेको दस अवतार र कृष्णलीलाका चित्रले पनि पनौतीलाई शोभायमान बनाइरहेको छ । शैव भूमिमा वैष्णव प्रकृतिका चित्रकलाको उपयोग हुनु धार्मिक सहिष्णुताको मनोरम नमुना हो । यस चित्रकलाले पनौतीको विगतका सामाजिक पक्षलाई सहजै बुझाउँछ । 

ब्रह्मायणी मन्दिरमा क्रमशः संवत् ८१८, संवत् ८२०, संवत् ८३६, संवत् ८४१, संवत् ८९७ र संवत् ९५० का शिलालेख पाइएका छन् । मिति नखुलेका अभिलेख र तोरण पनि मन्दिरमा छन् । ती शिलालेखमा ब्रह्मायणी देवीको गुणगान गाउनुका साथै मन्दिरमा चढाइएका सामग्री अनि देवल निर्माणका वर्णन पाइन्छन् । पनौती क्षेत्रको ऐतिहासिक अवस्थितिबारे शिलालेखले जोडदार बोलेको छ । मन्दिरभित्र त्रैलोक्य मल्लको समयकालको नेस ७८९ को अभिलेखको अधिकांश भाग खण्डित रहेको छ । इतिहासकार केदारनाथ प्रधानका अनुसार “मध्यकालीन संस्कृति र कलाकौशलको दृष्टिमा भक्तपुरपछि पूर्वतिरका बस्तीहरूमा पनौतीलाई अग्रणी मान्न सकिन्छ ।” यो अग्रणी स्थानमा ब्रह्मायणी देवी विराजमान हुनुहुन्छ । शैव आदर्शमा जीवन्त रहेको यो देवीको जात्रा कहिलेदेखि चल्न थाल्यो भन्न सकिन्न तर प्रत्येक ज्येष्ठ पूर्णिमाको दिन पनौतीको जात्रा हुने गर्दछ । ज्यापुन्ही जात्राका रूपमा चिनिएको यस जात्राको सांस्कृतिक महत्व विशेष रहेको छ । द्वादशी, त्रयोदशी, चतुर्दशी र ज्येष्ठ पूर्णिमासम्म चल्ने यस जात्राको महत्वपूर्ण देवी ब्रह्मायणी हुन् । यस कारण यस जात्रालाई ब्रह्मायणी जात्रा पनि भनिन्छ । 

जात्रा आफैँ एक कला हो । कलामा कलाकारिताको प्रयोग अनिवार्य हुन्छ । त्यसकै प्रतीकका रूपमा ब्रह्मायणी मन्दिरमा चित्रकलाको प्रयोग भएको पाइन्छ । मन्दिरमा भएको भित्ते चित्रले धार्मिक, सांस्कृतिक पक्षको उजागर गरेको छ । मध्यकालीन पनौतीको कलात्मक विशेषता भित्ते चित्रले दर्साएको छ । पमारी टोलमा रहेको द्येःछे (ब्रह्मायणीको घर) का भित्तामा (ब्रह्माणी, महेश्वरी, कौमारी, वाराही, वैष्णवी, इन्द्राणी, नारसिंही र महालक्ष्मी) मातृका गणको चित्रले शोभयमान गराएको छ ।

महेश्वरी महेश्वरकी शक्ति, कौमारी स्वामी कार्तिकेयकी शक्ति, वैष्णवी विष्णुकी शक्ति, बाराही बराहकी शक्ति, नारसिंही नृसिंहकी शक्ति, इन्द्राणी इन्द्रकी शक्ति र ब्रह्माणी ब्रह्माकी शक्ति मान्ने गरिन्छ । मातृका गणद्वारा मानिसका विभिन्न अङ्ग प्रत्यङ्गको रक्षा गर्ने तान्त्रिक मत रहेको हुनाले लोकमा पूजनीय भएका हुन सक्छन् । 

मातृकाको द्वारपाल सिंहिनी र ब्याघ्रिनी, अष्टभैरव, भैरवी, बेताल र तिनले प्रयोग गर्ने आयुधहरूका चित्र छन् । चित्र जीर्ण भए पनि यस चित्रले पनौतीको आधुनिक चित्रकलामा आफ्नो छाप छोड्न सफल भएको छ । घरको भित्ताको आधार मान्ने हो भने यो चित्र राणाकालीन समयको हो । न्यु आर्ट सर्कलका उपाध्यक्ष तथा चित्रकार नरेश सैँजूका अनुसार “त्रिवेणीघाट ब्रह्मायणी पीठभित्र भित्तामा रहेको ब्रह्मायणीको चित्र ११ औँ देखि १३ औँ शताब्दीको हो । यो चित्र भक्तपुरको ब्रह्मायणी पीठको चित्रभन्दा पुरानो शैलीको छ । यसको उचित प्रसार गर्न सकिएन ।” मातृका गणका टुँडालले सजिएको यो मन्दिर तीन तले नेपाली शैलीमा छ । बिनाजग नै यो मन्दिर ठडिएको जनविश्वास छ । ब्रह्मायणी पीठमा भएको चित्रको समयसीमाबारे मतहरू फरक फरक छन् । भक्तपुरको ब्रह्मायणी पीठमा भक्तपुरवासीले नयाँ बनाएको नवदुर्गाको मुकुण्डोहरूको दर्शन गर्ने परम्परा छ । 

आषाढ कृष्ण अष्टमीको दिन मुकुण्डोलाई सेतो कपडामा बेरी ब्रह्मायणी मन्दिरमा लाने र मुकुण्डोको अन्तिम दाहसंस्कार गरिन्छ । “पनौतीको ब्रह्मायणी जात्रा र भक्तपुरको ब्रह्मायणी जात्रामा केही समानता भेटिए पनि स्थान परिवेशका आधारमा केही फरक हुन पुगेको छ” भनी स्थानीय संस्कृतिविद् शिव जङ्गम बताउनुहुन्छ ।

ब्रह्माणी अर्थात् ब्रह्मायणी ब्रह्माको शक्ति हुन् । कमण्डलु बोकेको हाँसमाथि बसेको गरगहनाले शोभित भएकी देवीले रक्षा गरून् । ‘ब्राह्मी हंसमारुढा सर्वाभरणभूषिता’ भनी कोमल चण्डीमा उल्लेख छ । ‘शुक्तं ब्रह्माणी ! मे रक्षेच्छाया’ हे ब्रह्माणी ! तिमीले मेरो वीर्यको रक्षा गर ।यस्तै भद्रकालीले घाँटी, वाराहीले आयु, वैष्णवीले धर्म, इन्द्राणीले गोत्र र कुलक, महालक्ष्मीले छोराछोरी, भैरवीले मेरी पत्नीको रक्षा गरून् भनी कोमल चण्डीमा उल्लेख छ । यी र यस्ता विशेषता बोकेका कारण मातृका गण पुजिए र सम्मान स्वरूप चित्रहरू बनाउने कार्य भयो । ब्रह्माणीले आफ्नो कमण्डलुको जल छर्केर शत्रुको बल र पराक्रम नष्ट गर्ने गर्छिन् । 

अनादिकालदेखि मातृका गण, देवी वा स्त्री तत्वलाई प्रधानता मान्ने प्रचलन वर्तमानसम्म पनि यथावत् रहेको पाइन्छ । शाक्य सम्प्रदाय वा धर्मका रूपमा यस प्रचलनलाई लिने गरिन्छ । वर्तमान समाज मातृसत्ताबाट नै विकास भएको प्रतीकका कारण देवी, स्त्री, माता आदिलाई शक्तिका रूपमा पुज्ने प्रणालीको विकास भएको हुनु पर्छ । सिन्धुघाँटीको सभ्यतामा अनेक स्त्रीका मूर्ति प्राप्त भएका छन् । देवीहरूलाई उग्रदेवी, सम्यमदेवी र कामदेवीका रूपमा चित्रण गरिएको पाइन्छ । “तन्त्रशास्त्रमा शक्तिको महिमालाई सर्वोपरि मानिएको छ । तान्त्रिक उपासनामा यन्त्र र मन्त्रको प्रचुरता पाइन्छ । यन्त्र देवताको शरीर र मन्त्र आत्मा हुन्” (कल्पना श्रेष्ठ, काठमाडौँ उपत्यकाको सांस्कृतिक परम्परा) । 

श्रीयन्त्र जडित पनौतीको ब्रह्मायणी पीठ काठमाडौँ, कमलादीको पासिको अजिमा (ब्रह्मायणी), ललितपुर सानेपाको ब्रह्मायणी, भक्तपुर तौलाछेँको ब्रह्मायणीभन्दा पद्धति र प्रणालीमा फरक छ । महाकाली, महालक्ष्मी र महासरस्वतीमध्ये ब्रह्मायणीलाई महासरस्वतीका रूपमा लिइन्छ । पनौतीको सांस्कृतिक वैभवमा चित्रकलाले थप योगदान थपेको छ । 

https://gorkhapatraonline.com/news/73663

रौनक पुलुकिसी र लाखे नाचको

 त्रिचन्द्र प्रतीक्षा

१३ असोज २०८०, शनिबार

काठमाडौँको इन्द्रचोकबाट ४०/५० मिटर उत्तरमा किलागल टोल छ । यहीँबाट पुलुकिसी नाच निस्कन्छ । कुनै समय यहाँ जङ्गल र हात्तीसार थियो । किलागललाई नेपाल भाषामा ‘किसिगल’ भनिन्छ । नेपाल भाषामा हात्तीलाई ‘किसी’ र गोठलाई ‘गल’ भनिन्छ । उहिले हात्तीसार रहेको ठाउँ हुनाले ‘किसिगल’ नाउँ रहन गएको हो । यसैबाट अपभ्रंश भई किलागल भनिएको हो ।

इन्द्रजात्राका अवसरमा काठमाडौँका विभिन्न चोक र गल्लीमा जारी नाचहरूमा पुलुकिसी नाच विशेष आकर्षणमध्ये एक हो । इन्द्रजात्राको आठौँ दिन अर्थात् आश्विन कृष्णचतुर्दशीका दिन कुमारीको रथ तान्ने समयमा पुलुकिसी नाच पनि धूमधामसँग प्रदर्शन हुन्छ । बाँसको मान्द्रो, जसलाई नेपाल भाषामा ‘पुलु’ भनिन्छ । यस मान्द्रोबाट बनेको हात्तीको आकृतिभित्र दुई जना मानिस उभिएर नाच्ने गर्छन् । 

नाचमा विशेष प्रकारको बाजा बजाइन्छ । धिमेबाजाको धुनमा टाउको र जिउ हल्लाउँदै सडकमा दगुर्नु नै यसको प्रमुख विशेषता हो । यो बेला दर्शक टोपी फुकालेर पुलुकिसीप्रति सम्मान भाव प्रकट गर्छन् । जसले टोपी फुकाल्दैन, हात्तीले टोपी खोसी फ्याँकी दिन्छ । यो दृश्य देखेर दर्शकदीर्घाका मानिस हाहाहा र हूहूहू गरी रमाउँछन् ।

पुलुकिसीलाई इन्द्रको वाहन ऐरावत हात्तीको प्रतीकका रूपमा लिइन्छ । स्वर्गबाट आएको ऐरावत हात्तीले इन्द्रलाई खोज्न भौँतारिँदै गरेको अवस्था यस नाचमा चित्रण गर्न खोजिएको पाइन्छ । नेवार समुदायमा प्रचलित मिथक अनुसार आमा बसुन्धरालाई विशेष पूजाका लागि पारिजातको फूल र कर्कलो आवश्यक भयो । पारिजातको फूल स्वर्गमा पाइँदैनथ्यो । त्यसैले इन्द्र पृथ्वीलोकमा आए । काठमाडौँको भीमसेनस्थानको नजिकै एउटा बगैँचा थियो । त्यहाँ पारिजात फुलिरहेको थियो । 

बगैँचाका माली तान्त्रिक विद्या जान्ने थिए । फूल  टिप्न गएपछि इन्द्रलाई मालीले तान्त्रिक शक्तिले बाँधेर राखे । इन्द्रलाई नदेखेपछि ऐरावत हात्ती भने यताउति भौँतारिन थाल्यो । किलागलका ज्यापु समुदायले उक्त हात्ती राम्रो देखेपछि समातेर हात्तीसारमा राखे । पृथ्वीलोकमा रहेका इन्द्र र ऐरावतलाई छुटाउन वसुन्धरा यहाँ आइन् । यस बन्धनबाट मुक्त गराएबापत धान पाक्नका लागि आवश्यक हुस्सु उपहार दिएर गएको विश्वास गरिन्छ । त्यसैले यस मौसममा बिहान र बेलुक हुस्सु (कुहिरो) लाग्ने गरेको भनिन्छ । ऐरावत हात्तीलाई पनि प्रत्येक वर्ष इन्द्रजात्रामा आई नाच्ने वाचा गराई छाडिएको भनिन्छ । तसर्थ त्यस बेलादेखि पुलुकिसि नाच नाच्न थालिएको भनिन्छ । 

एक अर्को किंवदन्ती अनुसार प्राचीनकालमा हात्ती भएको जङ्गल किलागल । एक दिन बनेपाका एक राजा सिकार खेल्ने क्रममा धेरै हात्तीले उनलाई लखेटे छन् । ज्यान जोगाउनै मुस्किल परेका यी राजाले इष्टदेवी श्वेतकालीलाई प्रार्थना गरे ज्यान बचाइदिन । राजाको पुकार सुनेर देवीले आफैँ एउटा ठुलो सेतो हात्तीमा परिणत भई सम्पूर्ण हात्तीलाई लखेटेर बचाए । श्वेतकालीको आदरभावमा यी देवीको प्रतीक सेतो हात्तीको नाच नचाउने चलन चलेको हो ।

इन्द्रजात्रामा पुलुकिसी जस्तै लाखेनाच पनि उत्तिकै रमाइलो हुन्छ । लाखेनाच मूलतः उपत्यकामा नचाइने नाच हो । काठमाडौँको मजिपाट टोलबाट हरेक वर्ष इन्द्रजात्राको समयमा निकालिने मजिपा लाखेलाई शान्त भैरवका रूपमा पनि लिइन्छ । कुमारीको रथयात्रा गर्ने बेलामा देवीलाई बाटो देखाउने भन्दै रथको अघिअघि मजिपा लाखे नाच्दै हिँडने प्रचलन पनि छ । विशेष गरी मजिपाट टोलका रञ्जितकारहरूले लाखेलाई देवताका रूपमा मान्दै आएका छन् । लाखेलाई तुलजा भवानी सँगसँगै कर्णाटकबाट काठमाडौँ ल्याइएको हो भनी विश्वास गरिन्छ । मजिपा लाखे हल्चोकको शान्त भैरवको एक रूप हो भनिन्छ ।

उपत्यकामा यसरी लाखे नाच नचाउने चलन कहिलेदेखि सुरु भयो भन्ने सन्दर्भमा राजा हरिसिंहदेवले सिम्रौनगढबाट तलेजु भवानीलाई उपत्यकामा ल्याउँदा देवीसँगै लाखेलाई ल्याइएको हो भनिन्छ । कतिपयले भने नुवाकोटबाट आएका ठकुरी राजाले लाखेलाई उपत्यकामा भित्र्याएका हुन् भनिन्छ । नुवाकोटबाट ल्याइएको लाखे चाहिँ सबल बहालका द्यःला लाखे हो भनिन्छ । भाषा वंशावली अनुसार लाखे नाचको चलन काठमाडौँका राजा गुणकामदेवले सुरु गराएका हुन् भन्ने भनाइ छ । 

डरलाग्दा ठुलो अनुहार र झ्याप्प परेको बाक्लो कपाल भएको रातो जामा र लुगा लगाएर घँगलाको आवाज निकाल्दै सहरबजारमा लाखे देखा पर्दा साथमा झ्यालिन्चा (आकाश भैरवको प्रतीक) पनि सँगसँगै रहने गर्दछ । विशेष गरेर लाखे नाच धाः र भुस्याः बाजा बजाएर नचाइन्छ । खिं, पछिमा, नायखिं, धिमे बजाएर पनि लाखे नाच नचाइन्छ भने मादल र बाँसुरीको धुनमा पनि लाखे नचाइन्छ । इन्द्रजात्रा अवधिभर लाखे पाँच प्रकारले नाच्ने गर्दछ । 

विसं ११५४ तिर राजा नान्यदेवले सिमरौनगढ निर्माण गरेको प्रसङ्ग भाषावंशावलीहरूमा पाइन्छ । रावणको राज्य लङ्काबाट सिमरौनगढ पुगेकी एक राक्षसनी त्यहाँका कुनै एक भारदारसँग प्रेममा परी नान्यदेवको दरबारमा परिचारिका भई काम गर्दै थिई । एक दिन ती दुई प्रेमीको कुराकानी भयो, “मलाई लङ्कादेखि यहाँको दरबारसम्म तान्नु तिम्रो मायाले गर्दा हो । म राक्षसनी हुँ तर खराबी गर्ने चाहिँ होइन ।” 

भारदार प्रेमी भन्छन्, “उसो भए हाम्रो महाराजको यस वनलाई एउटा सुन्दर नगर बनाउने योजना छ । त्यसमा हामीले सहयोग गर्न सक्छौँ । कुरा त ठिक हो तर मान्छेले हामी लाखेलाई विश्वास गर्दैनन् नि । हामीलाई यो नगर बनाउने जिम्मा दिए एकै रातमा तयार गर्न सक्छौँ ।” 

राजाबाट नगर बनाउन अनुमति पाएपछि सोही अनुसार भारदारकी प्रेमिका राक्षसनीले लङ्काबाट लाखे बोलाई एकै रातमा ‘सिमरौनगढ’ नगर बनाइदिई । सिमरौनगढबाट तलेजु भवानी पनि रहेकाले लाखेहरू नगर सुरक्षाका लागि त्यहीँ बसे । समय र परिस्थितिवश तलेजुलाई नेपाल (काठमाडौँ) भिœयाएपछि त्यसको सुरक्षासँगै लाखे पनि नेपाल आएका थिए । 

कुमारी तलेजुकी प्रतीक हुन् । इन्द्रजात्रामा कुमारीको जात्रा हुने भएकाले उसको सुरक्षाका लागि लाखे पनि सँगै नचाइने गरिएको पनि इतिहासमा उल्लेख भएको पाइन्छ । किंवदन्ती अनुसार काठमाडौँमा एक ज्यापु युवती थिइन् । उनी आमाबुवाका साथ खेत जाने गर्थिन् । बाटामा एक लाखे उक्त ज्यापु युवतीको सौन्दर्यबाट मोहित भए । उनीलाई हेर्न सहरभित्रै लुकिछिपी आउन थाले । लाखे ज्यापुका रूपमा खेतमा आई सहयोग गर्ने र उक्त ज्यापु युवतीसित नजिकिन थाले । उनीहरूबिच माया बढ्न थाल्यो । त्यसपछि त लाखे लुकिछिपी ज्यापु युवतीको घरमा सुत्न थाले । छिमेकीले चाल पाई चियो गर्दा मानिसभन्दा फरकको रूप देखे । छिमेकीले राजाकहाँ सुटुक्क खबर गरे । राजाले सुराकी लगाएर लाखेलाई समाते । 

राजाकहाँ पुगेका लाखेले आफू एक ज्यापु युवतीसितको अगाध प्रेममा रहेकाले मानवको सहयोगी बनी बस्ने बिन्ती चढाए । राजाले पनि उनको कुरामा विश्वास गरी उनको इच्छा अनुरूप काम गर्न छुट दिए । लाखे खुसीले नाच्न थाल्यो । उसको नाचको आकर्षणले उपत्यकाका नेवारहरू मोहित भए । लाखे नाच्न थालेदेखि उपत्यकामा भूतप्रेतको डर हट्न थाल्यो । त्यसैले उनी लाखे भए पनि दैवी शक्ति भएको मानेर पूजा गर्न थालियो । लाखेलाई शान्तभैरवका रूपमा पुज्न थालियो । इन्द्रजात्राको अन्तिम दिन अर्थात् नानिचायाःको दिनमा पुलुकिसी जात्रा गर्ने र लाखे नाच नाच्नेहरू एकै ठाउँमा भेला भएर भोज खाँदै रमाइलो गरी जात्रा समापन गर्छन् ।  

https://gorkhapatraonline.com/news/80141