इन्द्रजात्रामा आकाशभैरव

 त्रिचन्द्र प्रतीक्षा

२५ भदौ २०७९, शनिबार

नेपालका भैरवहरूको आ–आफ्नै विशेषता छन् । भैरवसँग सम्बन्धित जात्रा र पर्वहरू पनि निकै छन् । काठमाडौँ उपत्यकामा भैरवको रूपलाई उत्तिकै श्रद्धा र भक्तिका साथ पूजाआजा गर्ने परम्परा छ । आकाशभैरवलाई विशेषतः इन्द्रजात्राको दिन फूलैफूलले सजाएर राखिने गरिन्छ । काठमाडौँको इन्द्रचोकस्थित आकाशभैरवको टाउकोलाई नेपालभाषामा आजुद्यः भनिन्छ । नेपालभाषामा बाजेबराजुलाई ‘आजु’ र देवतालाई ‘द्यः’ भन्ने प्रचलन छ । तसर्थ भैरवलाई पुख्र्यौली देवताका रूपमा लिइने गरिन्छ । ‘त्रिरत्न सौन्दर्यगाथा’ नामक ग्रन्थमा आकाशभैरवबारे यसरी लेखिएको छ ः

हुनाले शिवको अंश बनी आकाशभैरव,

उडेर देशको चाला अद्यापि हेर्छ वास्तव ।

आजुद्यः भनिई पूज्य रहेका छन् यलम्बर,

छ इन्द्रचोकमा जस्को अजेय मुखमण्डल ।। (१२४÷१०९)

काठमाडौँमा रहेको विभिन्न भैरवका मूर्तिहरूमध्ये आकाशभैरवलाई कला, वास्तुकला र स्थानका दृष्टिकोणबाट प्रसिद्ध मानिन्छ । इन्द्रचोकको दक्षिण हनुमानढोकामा अन्य दुईवटा भैरवका मूर्ति पनि छन् । एउटा श्वेतभैरव; जसको अनुहार इन्द्रजात्रामा मात्र दर्शन गर्न पाइन्थ्यो तर आजभोलि आँखिझ्याल खोलेर राखेको हुनाले वर्ष दिनभर दर्शन गर्न पाइन्छ । अर्को कालभैरव; जुन मूर्ति सशरीर उभिएको छ । 

इन्द्रजात्राका लागि मन्दिरअगाडि परालले छाएको छाप्रो बनाएर राखिन्छ । यसरी भाद्रशुक्ल एकादशीको राति ज्यापू जातिका गुठियारहरूले भैरवको मूर्तिलाई बोकेर बाहिर बनाएको छाप्रोमा विराजमान गराइन्छ । यो मूर्तिमा गरगहनाहरू चाहिँ ताम्राकारहरूले लगाइदिने गर्छन् । यसपछि फूलमालाहरूले मूर्तिलाई आकर्षक ढङ्गले सजाउने काम ज्यापू गुठियारहरूले गर्छन् । 

भाद्रशुक्ल द्वादशीका दिन हनुमानढोकाको कालभैरव अगाडि लिङ्गो (इन्द्रध्वजोत्सव) उभ्याइसकेपछि विधिवत रूपमा इन्द्रजात्रा आरम्भ हुन्छ । इन्द्रजात्रालाई नेपाल भाषामा ‘यँयाः’ भनिन्छ । ‘यँ’को अर्थ यलम्बर राजा (आकाशभैरव) ‘याः’ को अर्थ जात्रा वा पर्व हो । विशेषतः यलम्बर राजाको जात्रा यँयाःलाई इन्द्रसँग जोडेर इन्द्रजात्रा भन्न थालिएको हो ।

काठमाडौँका आदिवासी ज्यापूहरूलाई किराँतीहरूकै वंशका रूपमा मानिन्छ । लिच्छवि राजाले विजय गरेपछि काठमाडौँमा रहेका सबै किराँतीलाई ज्यापू बनाइदिएका थिए भन्ने विद्वान्हरूको मत छ । यसैले नित्य पूजादेखि बर्सेनि हुने इन्द्रजात्रामा समेत फूलहरूको बन्दोबस्तलगायत सम्पूर्ण कार्य ज्यापू समुदायकै गुठीको जिम्मामा हुन्छ । 

नेपालमा बौद्ध धर्मावलम्बीहरूले पनि भैरवलाई अक्षोभ्य बुद्धका परिवार वा त्यस समूहको देवताका रूपमा पूजाअर्चना गर्दछन् । नाथ सम्प्रदायले भैरोंनाथका रूपमा पुज्दै आएका छन् । आकाशभैरवको मुकुटको बीचमा भएको आकृतिलाई हिन्दुले ब्रह्मा र बौद्धमार्गीले अक्षोभ्यको शिर मानेर पूजा गर्ने गर्छन् । मुद्दा मामिला प¥यो भने मुद्दा जित्न स्थानीयवासी आकाशभैरवको भक्ति गर्ने चलन पनि छ । मारवाडीहरूले पनि विशेष पर्वमा आकाशभैरवको पूजा गर्दै आएका छन् । बिहे, शिशुको जन्म आदि उत्सवमा आकाशभैरवलाई श्याम बाबाका रूपमा उनीहरूले पूजा गर्छन् । 

आकाशभैरवको नाम कसरी रहन गयो भन्नेबारेमा एक किंवदन्ती छ । किंवदन्तीअनुसार भैरवले किराँती राजा यलम्बरको रूप धारण गरेर काठमाडौँ उपत्यकामा शासन चलाएका थिए । तान्त्रिक शक्ति भएका राजा यलम्बरले महाभारतको लडाइँमा हार्ने पक्षलाई मद्दत गर्ने घोषणा गरे र कुरूक्षेत्रमा गए । कुरूक्षेत्रमा आएको कुरा भगवान् श्रीकृष्णले थाहा पाए । यलम्बर राजा मात्रै नभएर भैरवको अवतार भएको कुरा पनि श्रीकृष्णलाई ज्ञात भयो । राजा यलम्बरले युद्धमा पराजित हुने पक्षबाट आफू लड्न आएको कुरा बताएपछि कृष्णलाई समस्या पर्ने नै भयो । तसर्थ कृष्णले छलद्वारा सुदर्शनचक्र प्रहार गरी राजा यलम्बरको शिरच्छेदन गरिदिए । यलम्बरको टाउको आकाशतर्फ उड्यो र आकाशमै रहेर शिरले नै महाभारत युद्ध हेरिरह्यो । 

युद्ध सकेपछि आकाशमार्गबाट नेपाल फर्कंदा बागमती र विष्णुमती नदीको दोभान (इन्द्रचोकको भैरव मन्दिरको स्थान)मा आइपुग्दा मिर्मिरे उज्यालो भयो र त्यहीँ पत्थरमा परिणत भए । स्थानीय ज्यापूहरूले बिहानै राजा यलम्बरको टाउको पत्थरमा परिणत भएको देखेर त्यहीँ छाप्रो बनाएर आफ्नो प्रिय राजा यलम्बरलाई आकाशभैरवका रूपमा पुज्न थाले । भैरवको टाउको आकाशमार्ग भएर आएको हुनाले आकाशभैरव भनिएको हो । स्वर्गका राजा देवराज इन्द्रले स्नान गरेको दुई पवित्र नदीको सङ्गमस्थल हुनाले कालान्तरमा यस ठाउँको नाम नै इन्द्रचोक रहन गयो । इन्द्रजात्राको दिन यहाँ इन्द्रको विशेष प्रतिमासमेत प्रदर्शन गरिन्छ । 

इन्द्रजात्राको सुरुवात 

देवमाला वंशावलीअनुसार अहिलेको इन्द्रचोक भन्ने ठाउँमा पहिले बागमती र विष्णुमतीको दोभान रहेछ । पछि उक्त दोभान सरेपछि कलिगत ३८२ मा राजा गुणकामदेवलाई सपनामा महालक्ष्मीबाट आज्ञा भएअनुसार सहर बसाल्न सोही इन्द्रचोक भन्ने ठाउँमा महादेवको मूर्ति स्थापना गरेर कान्तिपुर सहर बसाए । हालसम्म पनि इन्द्रचोकमा कान्तिश्वर महादेवको मूर्ति देख्न सकिन्छ ।

राजाले विधिवत पूजा गरी कान्तिश्वर महादेवको ठीक पछाडि तीन घडा अमृत स्थापना गरिसकेपछि ध्वजा फहराए । आफूलाई चाहिनेजति ठाउँमा परिक्रमा गरी एक हजार आठ सय घर निर्माण गर्न लगाए । यसपछि आठौँ दिनमा उक्त ध्वजा ढाली तीन दोभानमा ध्वजा सेलाइयो भन्ने वंशावलीमा उल्लेख छ । राजा गुणकामदेवको पालादेखि आकाशभैरवको यात्रालाई इन्द्रजात्रा पर्व भनी मनाउँदै आएको पाइन्छ । श्रीगणेश, भैरव तथा कुमारीको यात्रा पनि समयानुसार राम्रो बनाउनका लागि राजा जयप्रकाश मल्लले रथ बनाउन लगाए । रथयात्रा चलाउनसमेत लगाए । आकाशभैरवको नित्य पूजाआजादेखि वार्षिक पूजालगायत इन्द्रजात्रामा फूलैफूलले सजाउने काम ज्यापू समुदायले नै गर्दै आएका छन् । इन्द्रजात्राको मुख्य आकर्षण भनेको फूलैफूलले सजिएको आकाशभैरवको मूर्ति पनि हो । 

https://gorkhapatraonline.com/news/24554

रौनक पुलुकिसी र लाखे नाचको

 त्रिचन्द्र प्रतीक्षा

१३ असोज २०८०, शनिबार

काठमाडौँको इन्द्रचोकबाट ४०/५० मिटर उत्तरमा किलागल टोल छ । यहीँबाट पुलुकिसी नाच निस्कन्छ । कुनै समय यहाँ जङ्गल र हात्तीसार थियो । किलागललाई नेपाल भाषामा ‘किसिगल’ भनिन्छ । नेपाल भाषामा हात्तीलाई ‘किसी’ र गोठलाई ‘गल’ भनिन्छ । उहिले हात्तीसार रहेको ठाउँ हुनाले ‘किसिगल’ नाउँ रहन गएको हो । यसैबाट अपभ्रंश भई किलागल भनिएको हो ।

इन्द्रजात्राका अवसरमा काठमाडौँका विभिन्न चोक र गल्लीमा जारी नाचहरूमा पुलुकिसी नाच विशेष आकर्षणमध्ये एक हो । इन्द्रजात्राको आठौँ दिन अर्थात् आश्विन कृष्णचतुर्दशीका दिन कुमारीको रथ तान्ने समयमा पुलुकिसी नाच पनि धूमधामसँग प्रदर्शन हुन्छ । बाँसको मान्द्रो, जसलाई नेपाल भाषामा ‘पुलु’ भनिन्छ । यस मान्द्रोबाट बनेको हात्तीको आकृतिभित्र दुई जना मानिस उभिएर नाच्ने गर्छन् । 

नाचमा विशेष प्रकारको बाजा बजाइन्छ । धिमेबाजाको धुनमा टाउको र जिउ हल्लाउँदै सडकमा दगुर्नु नै यसको प्रमुख विशेषता हो । यो बेला दर्शक टोपी फुकालेर पुलुकिसीप्रति सम्मान भाव प्रकट गर्छन् । जसले टोपी फुकाल्दैन, हात्तीले टोपी खोसी फ्याँकी दिन्छ । यो दृश्य देखेर दर्शकदीर्घाका मानिस हाहाहा र हूहूहू गरी रमाउँछन् ।

पुलुकिसीलाई इन्द्रको वाहन ऐरावत हात्तीको प्रतीकका रूपमा लिइन्छ । स्वर्गबाट आएको ऐरावत हात्तीले इन्द्रलाई खोज्न भौँतारिँदै गरेको अवस्था यस नाचमा चित्रण गर्न खोजिएको पाइन्छ । नेवार समुदायमा प्रचलित मिथक अनुसार आमा बसुन्धरालाई विशेष पूजाका लागि पारिजातको फूल र कर्कलो आवश्यक भयो । पारिजातको फूल स्वर्गमा पाइँदैनथ्यो । त्यसैले इन्द्र पृथ्वीलोकमा आए । काठमाडौँको भीमसेनस्थानको नजिकै एउटा बगैँचा थियो । त्यहाँ पारिजात फुलिरहेको थियो । 

बगैँचाका माली तान्त्रिक विद्या जान्ने थिए । फूल  टिप्न गएपछि इन्द्रलाई मालीले तान्त्रिक शक्तिले बाँधेर राखे । इन्द्रलाई नदेखेपछि ऐरावत हात्ती भने यताउति भौँतारिन थाल्यो । किलागलका ज्यापु समुदायले उक्त हात्ती राम्रो देखेपछि समातेर हात्तीसारमा राखे । पृथ्वीलोकमा रहेका इन्द्र र ऐरावतलाई छुटाउन वसुन्धरा यहाँ आइन् । यस बन्धनबाट मुक्त गराएबापत धान पाक्नका लागि आवश्यक हुस्सु उपहार दिएर गएको विश्वास गरिन्छ । त्यसैले यस मौसममा बिहान र बेलुक हुस्सु (कुहिरो) लाग्ने गरेको भनिन्छ । ऐरावत हात्तीलाई पनि प्रत्येक वर्ष इन्द्रजात्रामा आई नाच्ने वाचा गराई छाडिएको भनिन्छ । तसर्थ त्यस बेलादेखि पुलुकिसि नाच नाच्न थालिएको भनिन्छ । 

एक अर्को किंवदन्ती अनुसार प्राचीनकालमा हात्ती भएको जङ्गल किलागल । एक दिन बनेपाका एक राजा सिकार खेल्ने क्रममा धेरै हात्तीले उनलाई लखेटे छन् । ज्यान जोगाउनै मुस्किल परेका यी राजाले इष्टदेवी श्वेतकालीलाई प्रार्थना गरे ज्यान बचाइदिन । राजाको पुकार सुनेर देवीले आफैँ एउटा ठुलो सेतो हात्तीमा परिणत भई सम्पूर्ण हात्तीलाई लखेटेर बचाए । श्वेतकालीको आदरभावमा यी देवीको प्रतीक सेतो हात्तीको नाच नचाउने चलन चलेको हो ।

इन्द्रजात्रामा पुलुकिसी जस्तै लाखेनाच पनि उत्तिकै रमाइलो हुन्छ । लाखेनाच मूलतः उपत्यकामा नचाइने नाच हो । काठमाडौँको मजिपाट टोलबाट हरेक वर्ष इन्द्रजात्राको समयमा निकालिने मजिपा लाखेलाई शान्त भैरवका रूपमा पनि लिइन्छ । कुमारीको रथयात्रा गर्ने बेलामा देवीलाई बाटो देखाउने भन्दै रथको अघिअघि मजिपा लाखे नाच्दै हिँडने प्रचलन पनि छ । विशेष गरी मजिपाट टोलका रञ्जितकारहरूले लाखेलाई देवताका रूपमा मान्दै आएका छन् । लाखेलाई तुलजा भवानी सँगसँगै कर्णाटकबाट काठमाडौँ ल्याइएको हो भनी विश्वास गरिन्छ । मजिपा लाखे हल्चोकको शान्त भैरवको एक रूप हो भनिन्छ ।

उपत्यकामा यसरी लाखे नाच नचाउने चलन कहिलेदेखि सुरु भयो भन्ने सन्दर्भमा राजा हरिसिंहदेवले सिम्रौनगढबाट तलेजु भवानीलाई उपत्यकामा ल्याउँदा देवीसँगै लाखेलाई ल्याइएको हो भनिन्छ । कतिपयले भने नुवाकोटबाट आएका ठकुरी राजाले लाखेलाई उपत्यकामा भित्र्याएका हुन् भनिन्छ । नुवाकोटबाट ल्याइएको लाखे चाहिँ सबल बहालका द्यःला लाखे हो भनिन्छ । भाषा वंशावली अनुसार लाखे नाचको चलन काठमाडौँका राजा गुणकामदेवले सुरु गराएका हुन् भन्ने भनाइ छ । 

डरलाग्दा ठुलो अनुहार र झ्याप्प परेको बाक्लो कपाल भएको रातो जामा र लुगा लगाएर घँगलाको आवाज निकाल्दै सहरबजारमा लाखे देखा पर्दा साथमा झ्यालिन्चा (आकाश भैरवको प्रतीक) पनि सँगसँगै रहने गर्दछ । विशेष गरेर लाखे नाच धाः र भुस्याः बाजा बजाएर नचाइन्छ । खिं, पछिमा, नायखिं, धिमे बजाएर पनि लाखे नाच नचाइन्छ भने मादल र बाँसुरीको धुनमा पनि लाखे नचाइन्छ । इन्द्रजात्रा अवधिभर लाखे पाँच प्रकारले नाच्ने गर्दछ । 

विसं ११५४ तिर राजा नान्यदेवले सिमरौनगढ निर्माण गरेको प्रसङ्ग भाषावंशावलीहरूमा पाइन्छ । रावणको राज्य लङ्काबाट सिमरौनगढ पुगेकी एक राक्षसनी त्यहाँका कुनै एक भारदारसँग प्रेममा परी नान्यदेवको दरबारमा परिचारिका भई काम गर्दै थिई । एक दिन ती दुई प्रेमीको कुराकानी भयो, “मलाई लङ्कादेखि यहाँको दरबारसम्म तान्नु तिम्रो मायाले गर्दा हो । म राक्षसनी हुँ तर खराबी गर्ने चाहिँ होइन ।” 

भारदार प्रेमी भन्छन्, “उसो भए हाम्रो महाराजको यस वनलाई एउटा सुन्दर नगर बनाउने योजना छ । त्यसमा हामीले सहयोग गर्न सक्छौँ । कुरा त ठिक हो तर मान्छेले हामी लाखेलाई विश्वास गर्दैनन् नि । हामीलाई यो नगर बनाउने जिम्मा दिए एकै रातमा तयार गर्न सक्छौँ ।” 

राजाबाट नगर बनाउन अनुमति पाएपछि सोही अनुसार भारदारकी प्रेमिका राक्षसनीले लङ्काबाट लाखे बोलाई एकै रातमा ‘सिमरौनगढ’ नगर बनाइदिई । सिमरौनगढबाट तलेजु भवानी पनि रहेकाले लाखेहरू नगर सुरक्षाका लागि त्यहीँ बसे । समय र परिस्थितिवश तलेजुलाई नेपाल (काठमाडौँ) भिœयाएपछि त्यसको सुरक्षासँगै लाखे पनि नेपाल आएका थिए । 

कुमारी तलेजुकी प्रतीक हुन् । इन्द्रजात्रामा कुमारीको जात्रा हुने भएकाले उसको सुरक्षाका लागि लाखे पनि सँगै नचाइने गरिएको पनि इतिहासमा उल्लेख भएको पाइन्छ । किंवदन्ती अनुसार काठमाडौँमा एक ज्यापु युवती थिइन् । उनी आमाबुवाका साथ खेत जाने गर्थिन् । बाटामा एक लाखे उक्त ज्यापु युवतीको सौन्दर्यबाट मोहित भए । उनीलाई हेर्न सहरभित्रै लुकिछिपी आउन थाले । लाखे ज्यापुका रूपमा खेतमा आई सहयोग गर्ने र उक्त ज्यापु युवतीसित नजिकिन थाले । उनीहरूबिच माया बढ्न थाल्यो । त्यसपछि त लाखे लुकिछिपी ज्यापु युवतीको घरमा सुत्न थाले । छिमेकीले चाल पाई चियो गर्दा मानिसभन्दा फरकको रूप देखे । छिमेकीले राजाकहाँ सुटुक्क खबर गरे । राजाले सुराकी लगाएर लाखेलाई समाते । 

राजाकहाँ पुगेका लाखेले आफू एक ज्यापु युवतीसितको अगाध प्रेममा रहेकाले मानवको सहयोगी बनी बस्ने बिन्ती चढाए । राजाले पनि उनको कुरामा विश्वास गरी उनको इच्छा अनुरूप काम गर्न छुट दिए । लाखे खुसीले नाच्न थाल्यो । उसको नाचको आकर्षणले उपत्यकाका नेवारहरू मोहित भए । लाखे नाच्न थालेदेखि उपत्यकामा भूतप्रेतको डर हट्न थाल्यो । त्यसैले उनी लाखे भए पनि दैवी शक्ति भएको मानेर पूजा गर्न थालियो । लाखेलाई शान्तभैरवका रूपमा पुज्न थालियो । इन्द्रजात्राको अन्तिम दिन अर्थात् नानिचायाःको दिनमा पुलुकिसी जात्रा गर्ने र लाखे नाच नाच्नेहरू एकै ठाउँमा भेला भएर भोज खाँदै रमाइलो गरी जात्रा समापन गर्छन् ।  

https://gorkhapatraonline.com/news/80141

भातदेखि भगवान्‌सम्म

 पुस ७, २०८० मल्ल के. सुन्दर

भातको मुख्य प्रयोजन हो– पोषण । तर, नेपालमण्डलमा भात केवल खाना होइन । रैथानेहरू अनुष्ठानयोग्य प्राकृतिक उपहारका रूपमा भातको पूजा गर्छन् । संस्कार, संस्कृति, परम्परा र आस्था–अभिव्यक्त गर्ने एक महत्त्वपूर्ण माध्यम हो– भात ।

रातो मच्छेन्द्रनाथको आख्यानसँग परिचितलाई थाहा छ– खेतीपातीमा समस्या भएपछि राजा नरेन्द्रदेव सहितको टोली आसाम कामारूप कामाक्षसम्म पुगेर उनलाई नेपालमण्डल ल्याइपुर्‍याइएको थियो । त्यसै अर्थमा मच्छेन्द्रनाथलाई कृषिसँग जोडेर सहकालका देवता भनिन्छ ।

आख्यानअनुसार, उपत्यकामा रोपिएको धानका बालामा चामलको गेडा फलेन, फोक्टा रह्यो । समाधानका लागि धानबालीका ज्ञाताका रूपमा मच्छेन्द्रनाथलाई निम्त्याउन नेपालमण्डलका राजा–प्रजाबाट सो प्रयत्न गरिएको थियो । त्यो ईस्वी ६४३–६७९ को प्रसंग थियो । यो आख्यानबाट थाहा हुन्छ– त्यतिखेरै नेपालमण्डलमा धानखेतीको प्रचलन थियो । हाडीगाउँको एक जलद्रोणीमा संवत् १७४ (ई.सं. ७४९) को प्रियवर्माको संक्षिप्त अभिलेखमा ‘ॐ अन्दिग्रामे...’ (चामल पाइने ग्राम–वर्तमान हाडीगाउँ) वाक्य छ । त्यस वाक्यांशले आठौं शताब्दीतिरै खाद्यान्नका रूपमा चामल लोकप्रिय भइसकेको पुष्टि गर्छ ।

फेरि पनि धानबाली र खाद्यान्नका रूपमा चामलको सुरुवात नेपालमा कहिलेदेखि भयो ? हामिसँग कुनै प्रामाणिक इतिहास छैन । अध्येयता भन्छन्– धानखेतीको ज्ञान मूलतः चीनबाट विस्तारित भएको हो । लगभग ७ हजार ईसापूर्व मध्य तथा पूर्वी चीनको भूमिमा धानखेती सुरु भइसकेको थियो, त्यहीँबाट याङ्गत्से नदीको तटीय क्षेत्र भियतनाम, थाइल्यान्ड, म्यानमार हुँदै नागाल्यान्ड, मिजोरिम, आसाम हुँदै नेपाल आइपुग्यो ।

पृथक् सामाजिक स्वरूप, भौगोलिक अवस्था, रुचिअनुसार चामल अर्थात् भातलाई फरक–फरक शैलीमा उपभोग गरिन्छ । तर, सबैका लागि चामल/भातको प्रयोजन मूलतः पोषणकै लागि हो । तसर्थ भात/चामलको सर्वजनिन पहिचान एक खाद्य सामग्री नै हो ।

तर, नेपालमण्डलका रैथानेका लागि चामल केवल खाद्य पदार्थ होइन । धान वा चामल वा भात खाद्य प्रयोजनभन्दा पर संस्कार, संस्कृति, परम्परा र आस्था अभिव्यक्त गर्ने एक महत्त्वपूर्ण माध्यम बनेको छ यहाँ । त्यसैले यहाँका रैथानेहरू प्रत्येक वर्ष मंसिर शुक्ल पूर्णिमाका दिनलाई धान्यपूर्णिमा मान्छन् र त्यस दिन उनीहरूका लागि एउटा सुखद् उत्सव/पर्व बन्छ । अनि धानलाई खाद्यान्न पदार्थभन्दा विशिष्ट र अनुष्ठानयोग्य प्राकृतिक उपहार ठानी त्यसको श्रद्धापूर्वक पूजा गरिन्छ ।

पोषण र परिकारका रूपमा विकसित हुँदै गएको ज्ञानको व्यावहारिक प्रस्तुतिस्वरूप रैथानेहरू धान कुटेर चामल मात्रै तयार गर्दैनन्, त्यसको पीठोबाट स्वादिलो परिकार ‘योमरी’ नै पस्किन्छन् । अनि चाकु र तीलसहित एकखाले रसिलो–पोसिलो रोटी–योमरी आहारको रूपमा ग्रहण गर्छन् । चामलको पीठोबाट बनाइएको योमरी नै रैथानेका लागि आस्था र आराधनाको प्रतीक बन्छ, अनि धान्यलक्ष्मी मानेर धनसारभित्र विधिपूर्वक प्रतिस्थापना गरी तिनको पूजा गरिन्छ ।

आधारमा कसैका लागि योमरीको आकृति बौद्ध चैत्यको प्रतिमूर्ति हो, कसैका लागि सौभाग्य र सम्पन्नताका प्रतीक पूर्णकलश ! अनि बालबालिकाको जन्मदिनको पूजामा योमरी दीर्घायुको संवाहक बन्छ, तसर्थ सम्बन्धित व्यक्तिको वर्ष गन्तीअनुसार योमरी उनेर माला पहिर्‍याइन्छ । अर्कोतिर ज्येष्ठ उमेरमा गरिने बूढो पासनी अभिषेकका लागि त फूल, फल, अक्षता, लाभाभन्दा बढी योमरी शुभ लाक्षणिक सामग्री ठहरिन्छ ।

चामलकै पीठोबाट बनाइने अर्को परिकार हो– चतांमरी ! तावामा सुख्खा सेकिने चतांमरीमा स्वाद विशेषका लागि मासु, अण्डा वा मास आदि थपेर तयार गरिन्छ । त्यो बनाउने थरीथरी विधि छन् । तर, मानवीय उपभोग भन्दा पर जब चतांमरी संस्कार, परम्परा तथा रीतिमा विस्तारित हुन्छ त्यो खाद्य वस्तुभन्दा आस्थाको प्रतीकमा रूपान्तरण हुन्छ । बिहाबारी वा अन्य महत्त्वपूर्ण संस्कारगत क्रममा सम्पन्न गरिने थाय्भु (विशेष आकारको काँसको थाली, जसमा चौरासी ब्यञ्जन भोजन गराइन्छ) खुवाउने अवसरमा चौरासी ब्यञ्जन परिकारको शीर्षभागमा सजाइने आसनको रूपमा राखिन्छ चतांमरी, जसमाथि समयबजी पनि राखिन्छ, त्यो वास्तवमा पृथ्वीको प्रतीक हो । अनि समयबजीलाई छोपिने अर्को चतांमरी भने आकाशतत्त्व हो । तन्त्र विधानमा त चतांमरीलाई नवदुर्गाहरूमध्ये एक कुब्जिकेश्वरीका रूपमा पनि लिइएको छ ।

गुठीलगायत सबैजसो शुभकार्यका लागि आवश्यक छ, चतांमरी । तर, मच्छिन्द्रनाथको रथ यात्रा, विस्केट जात्रा वा अन्य महत्त्वपूर्ण पर्व, महोत्सवमा भने देवदेवीका सम्मानमा गरिने अभिषेकहरूमा चतांमरी सहितको आकाश वर्षा अनिवार्य हुन्छ । त्यसले सहकाल, शुभसंकेतको बोध गराउने विश्वास छ ।

धानबाटै बन्ने च्युरा नेपालमण्डलभित्र मात्रै होइन भारतीय समाजकै पनि खाद्यान्न हो । यद्यपि नेपालमण्डलभित्र विशेषत थिमि, टिकनी गाउँ र चित्रपुरमा राजथलाहरूले च्युरा उत्पादन गर्ने विधि तथा गुण र स्वाद फरक छन् । भोजभतेरको बाहुल्यता हुने रैथाने नेवार समुदायमा पनि च्युरा प्रमुख खाद्य वस्तुका रूपमा अत्याधिक उपभोग हुन्छ, यो विदितै कुरा हो । तर, धेरैलाई जानकारी नहोला, नेवार समाजका अनेकन संस्कारगत विधि र रीति सम्पन्न गर्न च्युराको प्रयोजन अति महत्त्वपूर्ण छ ।

दाह संस्कार सम्पन्न गरेर मसानघाटबाट परिवारजन तथा मलामी सिधै घर–आँगन प्रवेश गर्दैनन् । चौबाटो वा बस्ती छिर्ने मूल नाकामा रोकिएर अरू विधिका अतिरिक्त च्वकाबजी अर्थात् मसिना च्युरा जीउ वरपर छर्किने गरिन्छ । बलिंपिगु भनिने यो एक प्रकारको शुद्धीकरणको प्रक्रिया हो । मसानका दुष्ट आत्माले पछ्याउने काम नहोस् भन्ने सतर्कतामा यसो गरिनुपर्छ भनिन्छ । च्वकाबजी (मसिना च्युरा) मा दुरात्माबाट प्रतिरक्षा गर्ने क्षमता हुन्छ भन्ने सामाजिक आस्था हो ।

नेवार भोजमा पाहुनाहरू ठूलै संख्यामा हुन्छन् । घर बाहिरको खुला चोक वा बहालहरूमा लामो सुकुल बिछ्याएर बस्ने व्यवस्था गरिन्छ । एक चरणको भोज सकिएपछि सोही ठाउँमा अन्य पाहुना बसाउन सरसफाइ आवश्यक हुन्छ, पानीको प्रयोगले त्यो भिजेर हिलो हुन्छ, त्यो व्यावहारिक हुन्न । तर, बिटुलो स्थान वरपर च्युरा छर्किएपछि सो ठाउँ शुद्धीकरण गरिएको ठहरिन्छ र निःसंकोच त्यहाँ अर्को चरणको भोजका लागि पाहुना बस्छन् । कतिको वैज्ञानिकता छ यसमा ? यो प्रचलनको पछाडिको युक्ति के होलान् ? त्यो खोजीको विषय हो ।

नेवार पूजा विधानमा प्रायः प्रयोग हुने अर्को एक महत्त्वपूर्ण सामग्री हो – ग्वःजा (तोरमा) । बज्रयानी संस्कारमा ग्वःजा अनिवार्य छ, तर यो पनि च्युरा मुछेर बनाइन्छ । हरेक पक्षलाई धर्म, संस्कृति र जीवन दर्शनसँग गाँसेर अनुशीलन गर्ने नेवार समुदायको प्रवृत्ति हो । शाक्त, कौलिक वा बज्रयानी तान्त्रिकहरू आफ्नो सामीप्यतामा रहेका जल, जमिन, जंगल, जीव–जन्तु मात्रै होइन प्राकृतिक रूपमा उपलब्ध खाद्य वस्तुमा पनि देवत्व रहेको विश्वास गर्छन् । अनि पूजा–पाठ, विधि–संस्कार, रीति–परम्पराका क्रममा प्रयोग गरिने सामग्रीबाट समेत दैविक गुणहरू प्रतीकका रूपमा प्रतिनिधित्व होस् भन्ने अपेक्षा राख्छन् । तसर्थ नेवार समुदायका लागि दर्शन र आस्थाका कोणबाट कालो भटमास– महाकाल, अदुवा – महाकाली, माछा– कालभैरव, लप्सीको अमिलो– रुरु भैरव, सानो केराउको अचा – रुद्रायणी, मुलाको चाना– गणेश, अमला/बयर– कुमार, हरियो साग– वैष्णवी आदि हुन् । खाद्य सामग्री केवल शारीरिक ऊर्जा र पौष्टिकताको स्रोत होइन ।

धानको चामल अनि चामल पकाएर बनाइने मुख्य खाद्य परिकार भात नै हो नेपालमण्डलका रैथानेहरूको भने – शारीरिक तुष्टिका लागि भन्दा पर भातमा देवत्व नै खोज्छन् उनीहरू । बनेपा सहरभित्रको एक ऐतिहासिक स्थल स्वधाःहिति (तीनधारा) जहाँ दक्षिणकालीको मन्दिर पनि छ, त्यसै परिसरमा प्रत्येक वर्ष भदौ पूर्णिमा (याद्यापुन्हि) का दिन एउटा मूर्ति प्रदर्शनमा राखिन्छ– हातमा खड्ग लिएको योद्धाको आकृतिमा । बलशाली त्यो योद्धा वा रक्षककै अर्थमा बनाइएको मूर्ति हो । उनबाट नगरवासीलाई असुरगणको आक्रमणबाट सुरक्षा प्रदान हुनेछ भन्ने जनविश्वास छ । दिनभरि पूजाआजाका लागि प्रदर्शन गरिएपछि त्यस मूर्तिलाई खोलामा लगेर विसर्जन गरिन्छ । नगरवासीहरू सँगसँगै मलामी जान्छन् । वास्तवमा उक्त मूर्ति जीवन्त आकारमा ल्याउन प्रयोग हुने सामग्री हो पाकेको भात, तसर्थ उक्त मूर्तिलाई स्थानीय जालुद्यः अर्थात् भातबाट बनाइएको भगवान् भन्छन् । यस्तै प्रचलन केही वर्ष अगाडिसम्म पनौती बजारमा पनि थियो । रैथाने नेवार समुदायले पनौती सहरका कोलाछें, वलाछें र पमादि टोलहरूमा भाद्र पूर्णिमाका दिन यस्तै खाले जालुद्यः सजाउँथे ।

भातदेखि भगवान्सम्मको यस यात्राका सम्बन्धमा स्थानीयहरू माझ आ–आफ्ना लोककथन छन् । भात र भगवान्को सम्बन्ध र रैथानेहरूमा अद्यावधि रहेको प्रचलनमध्येको अर्को सांस्कृतिक अनुष्ठान हो– ललितपुर सहरभित्रको पूर्णचन्दी मन्दिरमा गरिने पुन्चली भुज्याः । भाद्र पूर्णिमाकै दिन राजोपाध्याय पुजारीहरूबाट तान्त्रिक विधिमा भातको प्रतिमूर्ति बनाइन्छ । बाह्रवटा हुन्छन् यस्ता मूर्ति, जो एकएक मुरी चामलको भातबाट बनाइन्छ, मानिसकै उचाइमा । गुह्य साधनापछि सर्वसाधारणका लागि पूजा–अराधना गर्न खुला गरिन्छ ।

विसर्जनपछि त्यसै मूर्तिको भात शुभप्रसादका रूपमा स्थानीयले घरघर लिएर जान्छन् । पितृमोक्षको कामनामा विधि अपनाएर गरिने संस्कार पिण्ड तर्पण हो । सामान्यतया पिण्डका लागि गहुँको पीठो, तील आदि प्रयोगमा ल्याइने सामग्री हुन् । नेपाल र भारतमा यस्तै प्रचलन छ । नेपालमण्डलभित्र भने विशेषतः बौद्ध धर्म अनुयायीहरू एकातिर पुरोहितका रूपमा बज्राचार्यबाट अनुष्ठान गराउँछन् अर्को पितृ तर्पणका लागि पिण्डका रूपमा भातको प्रयोग गरिन्छ । अन्त्यमा बौद्ध विहार अगाडि बनाइएका पिण्ड पात्रहरूमा लगेर त्यसको विर्सजन गरिन्छ ।

त्यसो त सबैखाले धार्मिक आस्था राख्ने नेवारमा एउटा मिल्दोजुल्दो अर्को मृत्यु संस्कार पनि छ, त्यो हो न्हयन्हुमा (सात दिने कर्म– यद्यपि कुनै कुनै जात विशेषमा पाँच दिनमा पनि यो कर्म गरिन्छ) । यस कर्मकाण्डको भिन्न प्रक्रिया भन्नु नै अनुष्ठानका लागि प्रमुख सामग्री भातकै प्रयोग हो । नाथ/कौलतन्त्रका कनफट्टा वा नेवार समुदायका कुस्ले (दर्शनधारी) यसका लागि पुरोहितको भूमिकामा हुन्छन् ।

नाथ परम्पराअनुसार, मृतकको घरको मूलढोका बाहिर परालको आसन बनाएर त्यसमाथि तीनवटा माटोको घ्याम्पामा जाँड, रक्सी आदि राखिन्छ । त्यसपछि सबैखाले आमेष परिकारसहित भातले मन्साएर पितृ चोख्याउने विधि गरिन्छ । त्यसै दिन साँझ खर्पनभरि विविध परिकार सजाइएको भातको आहार र त्यसमाथि बत्ती बालेर मृतकको आत्मा आह्वान गर्दै तर्पणका रूपमा घरको बलोसी बाहिर झुन्ड्याइन्छ, पाखाजा भनिने पितृशुद्धिको यस क्रममा पनि प्रमुख सामग्री भातै हुन्छ ।

रैथानेहरूको शुद्धीकरणको विधि तन्त्रयान अनुसार, प्रतीकात्मक अर्थमा भातलाई नै मुख्य तत्त्व मानेर गरिने अर्को संस्कार बलिपूजा पनि एक हो । घर शुद्धीका लागि होस, रोगब्याधि, महामारी प्रकोपबाट बच्न वा अन्य शुभकार्य आरम्भ गर्नुपूर्व अनपेक्षित बाधा अवरोध हटाउन बलिपूजा वा बौवायेगुको प्रचलन छ । गुह्य साधनाअन्तर्गत कुण्डलिनी जागरणको चरण पूरा गर्न पशु बलि दिइन्छ । त्यसैको भित्री अंश आन्द्रा आदिलाई मूलधार चक्रको स्वरूपमा सजाएर करवीर फूल, जाँडाको छोक्रा, पशुको रगतसहित उसिनेको भातले भरिएको तामाको खरखन्डो नोलमा दुईतिर बोक्दै बाजागाजा सहित नगर परिक्रमा गराइन्छ । त्यसैक्रममा बाटोभरिका मन्दिर, देवस्थल, चौबाटो आदिमा शुद्धीकरण र शक्तिआर्जनको मनोकांक्षा स्वरूप सोही भात छर्दै पूजा गरिन्छ ।

शुद्धीकरणका लागि भात छर्ने संस्कारको अर्को चाखलाग्दो दृष्टान्त हो– रातो मच्छिन्द्रनाथको भोटो जात्राको सन्दर्भ । रथ तान्दै जाउलाखेल पुर्‍याइसकेपछि भोटोजात्राको तयारी स्वरूप मच्छिन्द्रनाथका पुजारी पाञ्जुहरूबाट विशेष साधनापछि रथवरपर भात छरिन्छ, शुद्धीकरणका लागि । त्यसरी रथलाई बीचमा राखेर वरपर भात अर्थात् ‘जा’ छरी ह्वलेगु अनुष्ठान गरिने विशेष चउर भएकैले त्यस स्थान जाह्वलाख्यः – जाउलाखेल (भात छरिने खेल) को रूपमा चिनियो । त्यस्तै नेपालमण्डलको आफ्नै पृथक् पहिचान हो– कुमार–कुमारी पूजा । प्रत्येक वर्ष बनेपामा हजारौंका संख्यामा बालबालिका यसरी नै पुजिन्छन् । घोडेजात्राका दिनमा उपत्यकाका विभिन्न पीठहरूमा पनि यसखाले पूजा सम्पन्न गरिन्छ, जसलाई मह्रःजा खुवाउने अर्थमा लिइन्छ । उल्लेख्य कुरा त्यस अवसरमा पनि कुमार–कुमारी पुजिने मुख्य सामग्री भातकै हुन्छ ।

यसरी भातलाई खाद्य सामग्रीभन्दा पनि विधिविधानका लागि एक पवित्र पदार्थको हैसियतमा गरिँदै आएको प्रयोग सारमा जीवन र जगत्सम्बन्धी रैथानेमा रहेको गाम्भीर्य चिन्तनको सूचक हो । धानबाली तथा धान्य प्रधान विविध सामग्रीको प्रयोगमा अन्यत्रको चलनचल्तीका थुप्रै दृष्टान्त होलान्, तर खाद्यान्नको परिधिमा मात्रै परिसिमन नरही यसलाई संस्कार, संस्कृति, रीति, परम्परा र आस्थाको स्तरसम्म प्रयोजन विस्तारित गर्नु नेपालमण्डलमा विकसित सभ्यताकै द्योतक मान्न सकिन्छ ।

प्रकाशित : पुस ७, २०८० ११:०१

https://ekantipur.com/koseli/2023/12/23/from-rice-to-god-18-01.html

व्यञ्जन भ्याली

 राजकुमार बानियाँ

रैथाने नेवार जातिको थातथलो काठमाडौंको सांस्कृतिक वैभव कति छ भने मौसमअनुसारका जात्रामात्रा, नाचगान, संगीत र भोजभतेर भइरहन्छन् ।

उपत्यकाको आकाशमा रंगीचंगी चंगा उडिरहेका छन् । सांस्कृतिक रूपमा वर्षाका देवता इन्द्रलाई कृष्णाष्टमीदेखि चंगा उडाउनुको खुला सन्देश हो, ‘अब पानी पुग्यो, पानी नपार ।’ अझ ठाउँठाउँमा नाचूँ नाचूँ लाग्ने मौसमी गीत, धिमे, दाफा अनि बाँसुरीका धुनले ‘ह्यापी हर्मोन’ ह्वात्तै बढाइदिएका छन् ।

शरद ऋतुको मादक मौसम सुरुआत नहुँदैदेखि क्यालेन्डरका कोठापिच्छे चाडपर्व र उत्सव छन् । रैथाने नेवार जातिको थातथलो काठमाडौं उपत्यकाको सांस्कृतिक वैभव कति छ भने मौसम अनुसारका जात्रामात्रा, नाचगान, संगीत र भोजभतेर भइरहन्छन् । तिनले आम जनमानसमा उल्लास, उमंग र रोमाञ्च पैदा गरिदिन्छन् ।

यी हरेक चाडपर्व, उत्सव र जात्राबारे थुप्रै मायावी लोककथन, जनविश्वास र लोकाख्यान छन् । सबैजसो देव–पितृकार्य र दानधर्म पुण्यसञ्चयसँग सम्बन्धित भए पनि आदिवासी समुदाय व्यञ्जनको सोखिन होइन भन्न सकिँदैन । किनभने अन्य समुदायका मानिसलाई मात्रै होइन, पर्यटकलाई समेत यसले लोभ्याएकै छ ।

सहरमा नेवारी खाजाघर स्वादको स्वर्गजस्तो उत्कृष्ट गन्तव्य बनेका छन् । तिनका व्यञ्जन अन्य चमेनागृहको मेनुमा मात्रै समेटिएका छैनन्, सबैजसो खाना महोत्सवका समेत आकर्षण बन्दै आएका छन् । चिउरा (बजी), मःम, चटामरी, योमरी, आलुतामा, हरियो लसुन, भटमास, छोयला, सन्याखुना, तःखा, बारा, उसिनेको वा पोलेको अण्डा र घरेलु अय्ला आदि रैथाने पकवानमा प्रशस्त सीप, कला, मिहिनेत तथा परिश्रम पोखिएको छ ।

उपत्यकाका अधिकांश रैथाने चाडपर्व नेपाल संवत् (चन्द्रमानक) को तिथिमा आधारित छन् । तीमध्ये पनि अधिकांश परम्परागत कृषिकर्ममा आधारित छन् । तीव्र सहरीकरणका कारण कृषिकार्य दुर्लभ हुँदै गए पनि चाडपर्व र उत्सव मनाउने यहाँको उत्साह भने पटक्कै सेलाएको छैन ।

परिकारकै नाममा पर्व

चाडपर्व वा उत्सव भन्नेबित्तिकै गुलियो र मीठो व्यञ्जनको पूर्वाभास हुन्छ । तर, रैथाने समुदायमा तीतो झोल खाने पर्व पनि छ भन्दा आश्चर्य लाग्छ । विक्रम संवत्को पहिलो दिन अर्थात् वैशाख १ लाई यहाँ तीतो संक्रान्ति (खाइसंल्हू) का रूपमा मनाउने चलन छ ।

वसन्त ऋतुको मध्यमा पर्ने नयाँ वर्षमा मुलाको फूल फुल्छ भने बकाइनोमा पालुवा लाग्छ । बकाइनोको पालुवा, मुलाको चाना, लैंसी मुलाको कोसा, केराउको कोसा, कोइरालोको फूल, भुटेको चामलको सातु, सागपात, प्याज, छ्यापी, हरियो फर्सी, निमको पात, हरियो बकुल्ला मिसाएको तीतो क्वाँटी खाँदा पेटका कीटाणु मर्ने जनविश्वास छ ।

क्वाँटी खाने अर्को पर्व जनैपूर्णिमा पनि हो । नौ प्रकारका गेडागुडीको यो परम्परागत परिकार बहुपौष्टिक मानिन्छ । श्रावण शुक्ल पूर्णिमाका दिनदेखि भाद्र कृष्ण अष्टमीसम्म जम्मा नौ दिन मनाइने भएकाले यो चाडलाई ‘गुँपुन्हि’ भनिन्छ । त्यस अवसरमा नौ किसिमका गेडागुडीको क्वाँटी खाने मात्रै होइन, दिनभरिमा नौ जोर लुगा लगाउने, नौचोटि घरबाहिर निस्कने, नौ ठाउँका दीपंकर बुद्धको दर्शन गर्ने र नौपटक खाने पनि चलन छ । नौ पटक खाँदा नौ किसिमकै व्यञ्जन हुन्छन् ।

^{कला : राजुबाबु शाक्य (शारब)}

रोचक त के भने उपत्यकामा कतिपय पर्वको नाम नै परिकारको नामबाट राखिएको छ । जस्तै ः जनैपूर्णिमामा क्वाँटी खाने चलन भएकाले त्यो दिनलाई क्वाँटी पुन्हि भनिन्छ । यःमरी परिकारको नामबाटै यःमरी पुन्हि राखिएको छ । इन्द्रजात्रामा समयबजी खाइने भएकाले समयपुन्हि भनिँदै आएको छ ।

बौद्धमार्गी समुदायमा श्रावण शुक्ल प्रतिपदादेखि भाद्र प्रतिपदा एक महिनासम्म गुँला उत्सव मनाउने प्रचलन छ । ‘गुँ’ अर्थात् ‘वन/पर्वत’, ‘ला’ अर्थात् ‘महिना’ । गुँला (बाँसुरी) बाजा बजाउँदै वनपर्वतमा रहेको स्वयम्भू धाउने चलन छ । समापनको दिन भोज खान जाँदा पनि गुँला बाजा नै बजाउँछन् । यही अवधिमा वैष्णव र हिन्दुको नागपञ्चमी, कलकी जयन्ती, गौरा पर्व, ऋषितर्पणी, रक्षाबन्धन, गाईजात्रा, जन्माष्टमी, नृसिंह जात्रा, भीमसेन जात्रा, पितृऔंसी आदि पर्छन् ।

पाटनको पञ्चदान पनि यही बेला पर्छ । त्यस दिन खीर, अचार (कर्कलाको पुरानो अचार), स्वारी, मालपुवा आदि शाकाहारी खाना खान्छन् । खीर नखानेले ‘गँक्वाँटी’ भनी नौथरीका गेडागुडीको क्वाँटी खान्छन् । यहाँका रैथानेले यो चाडमा भने मासुको लसपस गर्दैनन् ।

गणेश चौथीमा चोरको पूजा

वैशाख शुक्ल तृतीया अर्थात् अक्षय तृतीयामा अलैंची, सुकमेल, सुप, मरिच, सख्खर, चिनी मिसाएर बनाएको सर्वत र घिउ मह र अन्य मेवा मिष्ठान्न मिसाएर बनाएको जौको सातु खाने–खुवाउने गरिन्छ । ललितपुरमा रातो मछिन्द्रनाथको रथयात्रा पनि यसै दिनदेखि आरम्भ हुन्छ । यसलाई उपत्यकाकै सबैभन्दा लामो जात्रा मानिन्छ । वैशाख कृष्णपक्ष औंसी (चौलागाः औंसी) का दिन आफूलाई जन्म दिने आमालाई छोराछोरीले सगुन (अन्डा वा शाकाहारी भए फलफूल) चढाई मन पर्ने परिकार टक्र्याउँछन् । ज्येष्ठ शुक्ल पष्ठीका दिन कुमार पष्ठी (सिथि नखः) मा पानीका स्रोत सफासुग्घर गरिनुका साथै ६ किसिमको बारा र ६ थरीकै तरकारी राखी पूजा गरिन्छ । त्यसको भोलिपल्टदेखि रोपाइँ गीत (सिनाज्या म्येँ) गाउन सुरु हुन्छ ।

जेष्ठ शुक्ल दशमीमा रैथानेले दशहरा मनाउँछन् । उक्त दिन १० थरीका कर्कलो, सिमी, चिल्लो फर्सी, फर्सीको मुन्टा, हरियो खुर्सानी, काँक्रो, तोरी (पाछै) को साग, च्वला, चिचिन्डा वा तोरिया काँचै वा नयाँ हरियो तरकारी खाने चलन छ । ज्येष्ठ शुक्ल पूर्णिमा (ज्यापुन्हि) को दिन विशेष गरी छुस्या–मुस्या (गहुँ, मकै, भटमास आदि) भुटेर खाने चलन छ । वर्षभरिकै सबैभन्दा लामो दिनमा काम गर्दा पनि पूरा गर्न सकेन भने उसले जीवनमा कहिल्यै सुख पाउँदैन भन्ने लोकविश्वास छ ।

श्रावण कृष्ण चतुर्दशीमा मनाइने पर्व गठांमुगल (गथांमुगः) पछि अरू चाडबाड लस्करै आउँछन् भन्ने मान्यता छ । यस पर्वमा लसुन, छ्यापी, अदुवा, खुर्सानी, हाकु छोयला राखी समयबजी चढाएर भोज खाने गरिन्छ । कामको माचोमा थन्क्याएका विभिन्न सांस्कृतिक बाजागाजा पनि त्यसै दिन फुकुवा हुन्छन् । गुँपुन्हिको भोलिपल्ट आउने परेवा अर्थात् पारुलाई सापारु (गाईजात्रा) भनिन्छ ।

साउन कृष्ण चतुर्दशीमा मनाउने गठांमुगलमा छ्यापी, लसुन, प्याज आदि खाने गरिन्छ । गाईजात्रामा प्रहसन र मनोरञ्जन त हुने भइहाल्यो । भाद्र शुक्ल चतुर्थी अर्थात् गणेश चतुर्थी चोरलाई पुजेर मनाइने रमाइलो चाड हो । अनेक प्रकारका फलफूल, मकै, भटमास, गहुँ, खट्टे, बदाम आदि भुटेर तथा विभिन्न प्रकारका रोटी चन्द्रमालाई चढाई प्रसादका रूपमा भोज खाने चलन छ । चतुर्थीका दिन चन्द्रमालाई हेर्‍यो भने चोरको दोष लाग्छ भनेर लुकेर बस्नुपर्ने मान्यता छ ।

भैरवको मुखण्डो, रक्सीको धारो

इन्द्रजात्रा यहाँको चाड र जात्रा दुवै हो । यस जात्रामा मजिपाटको लाखे नाच, हलचोकको सवभकु नाच, किलागलको पुलुकिसि नाच, किलागलको देवी नाच, भक्तपुरको महाकाली नाच र दरबारको दशावतार नाच देखाउने चलन छ । यसका साथै हनुमानढोकामा श्वेतभैरव अर्थात् सुनौला मुकुण्डोधारी भैरव (हाथुद्यः) बाट कुमारीको रथ अगाडि पुग्दा रक्सीको धारा अनि गणेश र भैरवको रथ अगाडि पुग्दा जाँडको धारा खोलिन्छ । जाँड वा रक्सीको धारा जोकोहीले पिउन सक्छन् । साथै स्याःबजि (भुटेको चिउरा), छोयला, अदुवा, लसुन, भटमास, बोडी, आलु, तोरीको साग, सनां

(कर्कलोको अचार) बाँडिन्छ । दसैंलाई उपत्यकामा ‘मोहनी’ (दियो बालेर निस्केको मोसोको कालो टीका) भन्ने गरिएको छ । १५ दिनसम्म मनाइने लामो यो चाडमा मालश्रीको धुन प्रशस्तै सुन्छि । यो पर्वमा महाष्टमीका दिन भोज आरम्भ हुन्छ । महानवमी र दशमीको दिन पनि त्यसले निरन्तरता पाउँछ ।

असोज शुक्ल पञ्चमीमा पचिमह्रेमा पचली भैरवलाई पूजा गरी, लुगा कपडा गहना लगाई रक्सी, जाँड, माछा, मासु चिउरा, स्याःबजि, वः आदि पचली भैरवरूपी घ्याम्पोमा भरेर पूजा गरिन्छ । पाटनभरिको सबै खासी जाँड खन्याउँदा पनि घ्याम्पो भर्न नसकेकाले राजाले क्षमायाचना गरेपछि मात्रै भरिएको जनविश्वास छ ।

उपत्यकामा मनाइने अर्को ठूलो चाड हो, स्वन्ति (तिहार) । संस्कतिविद् पुण्यरत्न बज्राचार्यका अनुसार, तिहारका पाँच दिनमध्ये लक्ष्मीपूजा, म्हपूजा र भाइटीका तीनवटा विशेष महत्व दिएर मनाइने भएकोले यसलाई ‘स्वन्ति’ भन्ने गरिएको हो । म्हपूजा यसको अर्को आकर्षण हो । साँझ परिवारका सदस्य लहरै बसेर मण्डला लेखी संसारमा आफू नै सबथोक हो, आफू भए संसार छ, आफू नभए संसार छैन भन्ने तथ्य आत्मसात् हुन्छ ।

वर्षका १२ वटा पूर्णिमामध्ये मार्गशुक्ल पूर्णिमामा यःमरीको भोज खाने चलन छ । नयाँ धानको चामलको पीठोमा खुवा वा चाकु हालेर बनाइने यो विशेष प्रकारको रोटी हो । केटाकेटीको दोस्रो जन्मदिन मनाउँदादेखि बूढाबूढीको जंकु गर्दा समेत स्तुपाकारको यःमरी बनाइन्छ ।

माघे संक्रान्तिमा घिउ, चाकु, अदुवा, पालुंगो, तरुल, सख्खरखण्ड आदि खाने चलन छ भने शिवरात्रिमा धुनी बालेर हलुवा पकाउने, भटमास, बदाम आदि भुटेर खाने चलन छ । सकिमिला पुन्हीमा बौद्धमार्गीले भुटेको गहुँ, भटमास, सख्खरखण्ड, पिँडालु, फलफूल सबै जम्मा गरी चिभा (चैत्य) सामुन्ने स्वस्ति वा चिभा वा अन्य कुनै मूर्ति कलात्मक ढंगले लेखी हलीमली प्रदर्शन गर्छन् र दीपावली अनि भजनकीर्तन गर्छन् । सख्खरखण्ड, पिँडालु, तरुल आदि कन्दमूल उसिनेर र गहुँ, भटमास, खट्टे, बदाम आदि भुटेर खाने गर्छन् ।

उत्सवको घटबढी

उपत्यकाका आदिवासीले यी चाडपर्व कहिलेदेखि मनाउँदै आए भन्ने यकिन छैन । तर, वैदिककालदेखि चलिआएका यी परम्परा लिच्छवि र मल्लकालमा समृद्ध भएका देखिन्छन् । यसमा जीवितको मात्रै नभई परमात्माको मोक्ष र भावी पिँढीका लागि सुसंस्कृत परम्परा दिने सत्प्रयास देखिन्छ ।

‘नेवाः सांस्कृतिक चाडपर्व’ (नेवाः तजिलजि नखः चःख) की लेखिका एवं संस्कृतिविद् प्रा. डा. चुन्दा बज्राचार्यको विचारमा यी पर्वले समाजलाई एकसूत्रमा जोड्छन् । देवी–देवताको पूजाआजा, भोज र नाचगान यिनका विशेषता हुन् । यी चाडपर्व वैज्ञानिक, स्वास्थ्यप्रदायक, हावापानी र वातावरण अनुकूल जीवनयापन गर्ने पद्धति हुन् ।

बदलिँदो समयसँगै कतिपय चाडपर्व हराइसकेका छन् भने कतिपय हराउने क्रममा छन् । ‘हरेक दिन केही न केही चाडपर्व पर्छन् । तर, ती चाडपर्वको लगत उतारिएको छैन । समयसँगै चाडपर्व घटाउने र बढाउने काम भइरहेकै छ,’ उपत्यकाको संस्कृतिका अध्येता सुरेश किरण भन्छन्, ‘चाडपर्वमा ऋतु, मौसम अनि स्वास्थ्यका हिसाबले व्यञ्जन बन्छन् । शरीरका लागि पौष्टिक तत्त्व चाहिन्छ भनेर पुर्खाहरूले अनिवार्य रूपमा खानुपर्ने नियमै बनाइदिए ।’

अर्का संस्कृति अध्येता मल्ल के. सुन्दर यी चाडपर्वलाई खानपानसँग मात्रै सम्बन्धित मान्दैनन् । यिनमा मूलतः पूजाआजा नै हुन्छ । उनी भन्छन्, ‘अन्य धर्मका चाडपर्वमा निराहार व्रत बस्ने चलन भए पनि उपत्यकाका नेवारमा फरक छ । शील, अनुशासन, आचार निर्वाह गर्दागर्दै प्रसादका रूपमा भोजको तयारी गरिन्छ । यसलाई फगत शारीरिक तृप्तिभन्दा पनि प्रतीकात्मक अर्थमा ग्रहण गर्छन् । कुन मौसममा कुन पर्व पर्छ, त्यस सुहाउँदो व्यञ्जन हुन्छ ।’

त्यसो त भोजमा व्यञ्जन वा पकवान मात्रै हुँदैनन्, पाकेको फर्सीलाई विभिन्न आकारमा टुक्रा पारेर गोलो, च्याप्टो, चौकुने पारेर सानो–ठूलो आकारमा सजाइएको हुन्छ । काँचो मुलालाई लाम्चो वा गोलो टुक्रा गरेर देवीदेवताको प्रतीक मानेर लपेसमा राखिइएको हुन्छ । तिनलाई तान्त्रिक रूपमा शास्त्र परम्पराअनुसार प्रतीकात्मक वा लाक्षणिक अर्थ दिइएको हुन्छ ।

१२ देखि १०८ व्यञ्जन

खाद्यपदार्थसँग सिंगो समुदायको संस्कृति र सभ्यता समाहित भएको हुन्छ । काठमाडौं उपत्यका अन्नपूर्णाको भण्डार भएकाले यहाँ धानसँग सम्बन्धित चिउरा, जाँड र रक्सी स्थानीय संस्कृतिको अविभाज्य अंग बनेका देखिन्छन् । सिनापता मय्जुले मीठा–मीठा खानकै लागि मुसासँग विवाह गरेका अनि अजिमाहरूले देवीगणबीच भोज बाँड्न लागेका बेला लुकेर बसेको व्यक्तिलाई समेत खुवाएको लोककथा पनि यहाँ सुनिन्छन् । ‘नेवार भोज’ का लेखक, अध्येता डा. राजनलाल (रास) जोशीका अनुसार यस्ता चाडपर्व, जात्रा र उत्सवमा अन्न, गेडागुडी, मांस, फलफूल, सगुनजन्य भोज हुन्छन् । भोजका २० भन्दा बढी प्रकार छन् । तिनमा १२, १६ र ८४ देखि १०८ सम्म पकवान समावेश हुन्छन् ।

घरमा आठ वा १२ व्यञ्जनले काम चल्ने भए पनि भीम, देव र चन्द्र रथारोहण (जंकु) खुसियालीमा ८४ व्यञ्जनको विशिष्ट थाली नै तयार हुन्छ । कतिपय विवाहमा त्यस्ता भोज हुन्छन् । तर, त्यो अनिवार्य होइन, फर्माइसी भोज हो । ८४ व्यञ्जनलाई ठूलो भोज मानिन्छ । त्यसमा राँगाको मासुकै ३० व्यञ्जन हुन्छन् भने सागका सात प्रकार ।

लहरै ओछ्याइएका सुकुलमा पलेंटी कसी सालको हरियो लपेस (टपरी) मा सहभोजन हुन्छ । २५/३० फिट लामो परालको भ्वय् सुकुलको सिरानमा ज्येष्ठ नागरिक वा महिलालाई राख्ने चलन छ । तर, भोजका प्रकार र खाने तरिका उपत्यकाभित्रै पनि स्थान र जाति अनुसार फरक–फरक छन् । चाडपर्व मनाउने र भोज गर्ने तरिकामा पनि विविधता छ ।

उपत्यकाका भोजमा सात्विक, तामसिक र राजसी तीनै थरी खाना समावेश हुन्छन् । भोजमा खाद्यपदार्थको क्रमबद्धता हुन्छ । घडीको सुईअनुसार बायाँबाट दायाँतर्फ परिकार पस्किने वा कतिपयले दायाँबाट बायाँतर्फ खाना पस्किने गर्छन् । भोजका चार चरण हुन्छन् । प्रारम्भिक चरणको कार्बोहाइड्रेट, त्यसपछि प्रोटिनप्रधान परिकार उपभोग गरिसकेपछि अन्तिम चरणमा अपच वा अमन हुन नदिन र प्रतिरोधात्मक क्षमता बढाउन भुटन, तोरीको साग लप्सीको झोल र दही राख्ने चलन छ ।

डा. जोशीका अनुसार दाँत कोट्याउने सिन्का (खौका) दिइसकेपछि भोजमा अन्य कुनै पनि किसिमका खाद्यसामग्री थप्न पाइँदैन । खौका दिएपछि लप्ते (लपेस) मा भएको खानासमेत खानु हुन्न भन्ने मान्यता छ ।

मेनुबाहिरको अय्ला

मल्ल शासनको स्वाधीन जीवनशैलीका कारण काठमाडौं उपत्यकामा समृद्ध अर्थतन्त्र निर्माण भयो । अर्थतन्त्रकै कारण अर्को सहरमा जान आवश्यक थिएन, अरूको खाना खान पनि आवश्यक थिएन । सम्पूर्ण रूपमा खेतीकिसानीमा आधारित भएकाले उपत्यकाका खानाको स्वाद अत्यन्त मौलिक छन् । अत्यन्तै मिहिनेती रैथानेले खेतीकिसानबाटै खान, पिउन, बचत राख्न र सरकारलाई कर तिर्न सिके । वर्षभरि खानका लागि घरघरमै अन्न भण्डारण गर्ने चलन थियो । बचेको अन्नबाट घरघरमा अय्ला बनाउँथे । यहाँका चाडपर्व र उत्सवमा खानासँगै अय्ला पनि एउटा आकर्षण बन्यो ।

डा. जोशीको अध्ययनमा नेवार धार्मिक कार्य वा भोजभतेर, चाडपर्व, उत्सव वा संस्कारजन्य कार्यमा जाँड/रक्सीको प्रयोग अनिवार्य छ । उपत्यकामै उत्पादित ताइचिन धान, ककिवा (धान झार्दा नपाकेको गेडा) बाट त्यस्ता जाँड/रक्सी बनाउने चलन छ । ह्याउँथ्वं, अजिथ्वं, मूतिथ्वं, भौथ्वं, त्यपथ्वं, प्याःथ्वं, बताथ्वं, भ्यावरथ्वं वा ताकुथ्वं प्रमुख जाँड मानिन्छन् ।

सामान्यतः संस्कारजन्य भोजमा अय्ला (रक्सी) लाई व्यञ्जनका रूपमा गणना गरिँदैन । सामान्यतः भोजको मेनुमा यो अनिवार्य पनि छैन । तर, मासु चाहिँ प्रायः प्रयोग हुन्छ । इहि, बाराः, विवाह र ज्याजंकु आदि सुखद भोजमा तीनदेखि पाँच प्रकारका रक्सी प्रयोग हुन्छन् । आफूले उपत्यकाका तीन जिल्लामा ३६५ दिनमा आठ सय वटासम्म भोजको सूचना पाएको जोशी बताउँछन् ।

‘घरको बुइँगलमा हुन्थ्यो भान्सा र भान्सासँगै ठूलै धुकु कोठा (स्टोर) हुन्थ्यो । खेतीकिसानीका औजारसँगै अय्ला, अय्ला बनाउने सरजाम त्यहीँ राख्ने चलन थियो । आमाले त्यही कोठाबाट खटाई खटाई अय्ला निकाल्नुहुन्थ्यो,’ साहित्यकार स्नेह सायमी सम्झन्छन्, ‘बिहानदेखि बेलुकीसम्म जो पाहुना आए पनि एउटा कुखुराको फुल (अन्डा) डाडुमा तताएर पोर्च बनाउने र कचौरामा अलिकति अय्ला दिएर सत्कार गर्ने चलन थियो । एक दिनमा कमसेकम आधा लिटरदेखि एक लिटरसम्म अय्ला दैनिक अनिवार्य खपत हुन्थ्यो ।’

सायमीका शब्दमा अय्ला उपत्यकाका आदिवासी नेवारहरूको विशेष पेय पदार्थ हो । अय्ला दक्षिण कोरियाको ‘सोजु’, जापानको ‘साके’, युरोपेली ‘वाइन’ सरहको घरेलु–स्थानीय उत्पादन हो । काठमाडौंको अत्यन्तै पुरानो पारम्परिक अल्कोहल अय्लाले स्कटल्यान्डको स्कच ह्वीस्कीझैं गौरव गर्ने दिन आओस् भन्ने उनको कामना छ ।

भान्छेदेखि भण्डारेसम्म

भोज र भोजनलाई कुनै पनि सभ्यताको मानदण्ड मानिएको छ । समाज कति सभ्य, परिष्कृत र वैज्ञानिक छ भन्ने देखाउने प्रारम्भिक आधार खाना नै हो । खानाखजानाका आधारमा उपत्यकाको आदिवासी नेवार समुदाय सम्पन्न छ । ठूला भोज प्रबन्धका निम्ति आधिकारिक भान्छेकै व्यवस्था गरिएको हुन्छ । त्यसलाई सुवाः वा सुवाल भन्ने गरिएको छ । भोज स्वादिष्ट बनाउन सुवाः को अतुलनीय योगदान हुन्छ । यति मात्रै नभएर चिसुवाः (नुन भान्छे), मसलासुवाः, धौभारी (दही भान्छे), व्यञ्जनकारको व्यवस्था गरिएको छ ।

भक्तपुरका राजा भूपतिन्द्र मल्लले पनौतीमा किल्ला बनाएपछि आयोजना गरेको भोजमा चि (नुन) सुवाल, चेकं (तेल) सुवाल, जिल (जिरा) सुवालको व्यवस्था गरेको ‘नेवार भोज’ मा उल्लेख छ । यसबाट उपत्यकामा भोजको परम्परा ज्यादै पुरानो रहेको पुष्टि हुन्छ ।

यसैगरी चिउराका लागि राजथला, जाँड/रक्सीका लागि नकिं (महिला), मासुको परिकार बनाउन लाकोजु, मिठाई बनाउन मधिकर्मी, राजकर्णिकार र व्यञ्जनकारको व्यवस्था हुन्छ । भोजको प्रबन्धकका रूपमा भण्डारे (भनिं) पनि तोकिएको हुन्छ । भोजमा दही, चिउरा, जाँड, रक्सी उसकै रेखदेखमा वितरण हुन्छ । भोज फगत खाने कुरा मात्र होइन, यो पारिवारिक सहसम्बन्धको आधार पनि हो । उपत्यकाको लोककथन छ, ‘भोजं स्वाः भोजं ब्याः’ अर्थात् भोजले जोडिन्छ, भोजले छुट्टिन्छ । रैथाने समाजमा आफ्ना नातेदारहरूलाई विवाह, व्रतबन्ध, जंकुजस्ता उत्सवजन्य भोजमा आमन्त्रण गरिएन भने पारिवारिक सम्बन्ध विच्छेद भएको मानिन्छ । त्यसैले भोजलाई पारिवारिक सम्बन्ध जोड्ने वा अलग्याउने अवसर मानिन्छ ।

रैथाने समुदायमा सुखद र दुःखद दुवै खाले भोज हुन्छन् । नातागोता, इष्टमित्र र छरछिमेकी बोलाएर जन्म, पास्नी, व्रतबन्ध, इही, बाराः, विवाह, जंकु, पूजापाठ, रथयात्रा, चाडपर्वका खुसीयालीमा सुखद भोज हुन्छन् भने मृत्यु संस्कारमा दुःखद भोज हुन्छन् ।

विवाहभोज दुईथरी हुन्छन् । बेहुलातर्फको पश्ता भ्वय् र बेहुलीतर्फको पश्ना भ्वय् । विवाहका लागि वर र वधु तम्तयार भएपछि बेहुलाको तर्फबाट सवाइ, पचिंता, मथमरीजस्ता लाखामरी पठाउने चलन छ । विवाहमा त्रिखुट्टीमाथि राखिएको एउटै काँसको थालीमा ८४ व्यञ्जन राखी बेहुला र बेहुलीले खान्छन् ।

कुनैबेला उपत्यकामा भोजमा पाहुना बोलाउँदा निमन्त्रणा पत्रको साटो लाखामरीको प्रयोग हुन्थ्यो । पारिवारिक निकटताका आधारमा चुलेनिम्तो दिनुपरेको खण्डमा आधा वा एक धार्नी, आधा धार्नी लाखामरीसम्म दिइन्थ्यो । साहित्यकार सायमी उपत्यकाको रैथाने मिठाईमा पाइने स्वादलाई ‘माकुसे’ भन्छन् । नेवारी भाषाको ठेट शब्द माकुसेको नेपाली वा हिन्दीमा सुहाउँदो शब्द भेटिँदैनन् । बदामको स्वादलाई पनि उनी माकुसे मान्छन् । गुँदपाक, पुष्टकारी आदि मिठाईमा पनि माकुसेको छाप रहेको उनको ठम्याइ छ ।

राहुभोजमा गालीगलौज

डा. जोशीका अनुसार भोजमा सबैभन्दा ठूलो परिमाणको भोज राहुभोज रहेको छ । परिवारका बिरामी सदस्यलाई बिसेक नभएपछि अन्तिममा राहुभोज गर्दा नाङ्लो आकारको सालको टपरीमा एक पाथीभन्दा बढी चिउरा, सिंगो राँगाका हरेक अंगको मासु, दहीको कतरा, सम्भव भएसम्मका गेडागुडी, साग, फलफूल र मिठाईका साथै ह्याउँथ्वं, थ्वं र रक्सीको महाभोज खुवाउने चलन छ ।

राहुभोज खाने व्यक्तिले आयोजकलाई तथानाम गाली गर्छन् । जति अपशब्द प्रयोग गर्‍यो, त्यति बिरामी निको हुन्छ भन्ने मान्यता छ । यसरी भोज गरिँदा भोज खाने व्यक्तिले खाएसम्म खाना थप्नुपर्ने वा पिएसम्म जाँड, रक्सी पिलाउनुपर्ने मान्यता छ । साथै, राहु भोज खाने व्यक्तिले मनमाफिक दक्षिणा पनि पाउँछन् ।

उपत्यकाका भोज फगत मानिसका लागि मात्रै होइन, वन, जंगल, चौर, नदीनाला, पशुपन्छीका नाममा पनि प्रबन्ध हुन्छ । त्यहाँ काग, कुकुरलाई समेत भाग व्यवस्था हुन्छ । शाक्तमतको दीक्षाप्राप्त तान्त्रिकको सबैभन्दा ठूलो पूजाका रूपमा थापूजा (वीरभोजन) हो । एउटै कुलका तान्त्रिक दीक्षा लिएकाहरूबीच मात्रै वा तलेजु वा मठमन्दिरमा गरिने थापूजामा प्रत्येक परिकार चार/चारको संख्यामा राखेर १०८ व्यञ्जनले सजाउने चलन छ । रमाइलो के भने वीरभोजनका क्रममा दाहिने बुढीऔंला र कान्छीऔंला, बुढीऔंला र साहिँली औंला हुँदै बुढीऔंला र माझीऔंला, बुढीऔंला र चोरऔंला अनि पछिल्लो पटक पाँचैवटा औंला उपयोग गरी भोजन गरिन्छ । कतिपय तान्त्रिक भोजमा यार्सागुम्बुको समेत प्रयोग हुने गरेको डा. जोशी सुनाउँछन् ।

उपत्यकाका हरेक अवसर, उत्सव वा संस्कारजन्य गतिविधिमा भोज खाँदा र खुवाउँदा ऋतुको ज्ञान पनि झल्किरहेको हुन्छ । हरेक खाद्यपदार्थमा शरीरलाई चिसोपन, शीतलता वा तातोपना दिने गुण हुन्छ । कुनै खाना शरीरलाई तताउने प्रकृतिको हुन्छ भने कुनै न्यानो बनाउने, कुनै शीतलता दिने, कुनै चिसो बनाउने त कुनै न चिसो न तातो बनाउने तटस्थ प्रकृतिको हुन्छ । त्यसलाई यी भोजमा मसिनरी ख्याल गरिएको हुन्छ ।

‘रैथाने चाडबाड र खानपिन’ का लेखकसमेत रहेका खाद्य तथा औषधीविज्ञ डा. नारायण घिमिरे नेवारी भोजमा षडरस फेला पार्छन् । गुलियो, पिरो, नुनिलो, अमिलो, तीतो र टर्रो स्वाद अनि इन्द्रेनीजस्तै विविध रङ संलग्न खानाले यसलाई सन्तुलित भोजन बनाएको उनको विश्लेषण छ ।

डा. घिमिरेका शब्दमा यी व्यञ्जन फगत खानपिन मात्रै होइनन्, औषधीय मूल्यका पनि छन् । वैज्ञानिक दृष्टिकोणबाट समेत उपत्यकाको खानपान उपयुक्त समयको उपयुक्त रैथाने आहारका रूपमा रहेका छन् । यिनमा खानपानको कखराका साथै ‘हिलिङ’ तथा औषधीय मूल्य छ । यिनले शरीरका कोषलाई स्वस्थ र तन्दुरुस्त राख्न सघाउँछन् । उनी उपत्यकाका यी रैथाने व्यञ्जनलाई नेपालकै सौम्यशक्ति (सफ्ट पावर) मान्छन् । यसको अन्तर्राष्ट्रिय प्रवर्द्धन भने हुनै बाँकी छ ।

प्रकाशित : आश्विन ६, २०८० १२:३२https://ekantipur.com/koseli/2023/09/23/dish-valley-40-54.html

निवर्तमान ‘देवीदेवता’

 सुरेश किरण

जीवित बालिकालाई कुमारी मानेर पूजा–आराधना गर्ने चलन अरु नगरमा पनि छ । तर, जीवित बालकलाई श्री गणेश र श्री भैरवका रुपमा पूजा गर्ने परम्परा काठमाडौंमा मात्रै छ ।

एकपटक राजा प्रताप मल्ल हनुमानढोकाभित्र बनाउन लागिएको पोखरीका लागि पानी खोज्दै हिँडेका रहेछन् । खोज्दाखोज्दै उनले रानीबारीतिर एउटा मुहान भेट्टाए । र, त्यहीँबाट नहर खनेर हनुमानढोकासम्म पानी ल्याउने योजना बनाए । त्यस योजनामा काम गर्दा उनी लामै समय रानीवन बस्नुपर्ने भएछ । त्यही बेला इन्द्रजात्रा पनि आइहाल्यो । जात्राका बेला आफू दरबार नभए पनि प्रताप मल्लले जात्रा मनाए, रानीवनमै बसेर (डानियल राइट, हिस्ट्री अफ नेपाल, सन् १८७७) ।

नेसं ८०८ तिर काठमाडौंबाट भागेर भक्तपुर लुक्न गएका भारदार भागिराम काजीलाई ‘सुपुर्दगी गर’ भनी पाटन र काठमाडौंका काजीहरूले भक्तपुरलाई अनुरोध गरे । तर, भक्तपुरले सुपुर्दगी गरेन । त्यसैले भागिरामलाई पक्रिन पाटन र काठमाडौंका काजीहरूले भक्तपुरमा आक्रमण गरे । युद्ध भइरहेकै बेला इन्द्रजात्रा सुरु भयो । काठमाडौं र पाटनका काजीहरू युद्ध स्थगित गरी काठमाडौं फर्किए र धुमधामसँग इन्द्रजात्रा मनाए । अनि जात्रा सकेपछि फेरि आक्रमण गर्न गए र भागिरामलाई फिर्ता लिएर आए (पं. देवीप्रसाद लम्साल, भाषा वंशावली (दृतीय भाग), विसं २०२३) ।

नेपाली इतिहासमा मल्लकालीन राजाहरूका लागि इन्द्रजात्रा कति महत्त्वपूर्ण पर्व रहेछ ? माथिका दुई दृष्टान्तले नै सविस्तार वर्णन गर्छन् । मल्लकालमा इन्द्रजात्रा अत्यन्तै महत्त्वसाथ मनाउने गरिन्थ्यो भन्ने कुरा त्यस समयका थुप्रै अभिलेखमा इन्द्रजात्राबारे उल्लेख गरिएबाटै थाहा हुन्छ । मल्लकालीन नेपालका धेरै स्थानमा त्यस्ता धेरै शिलापत्र प्राप्त भएका छन्, जसमा इन्द्रजात्रा मनाउन जग्गा आयस्ता राखी गुठीको समेत व्यवस्था गरिएको छ (डा. अजयक्रान्ति शाक्य, सुरेश किरण मानन्धर, इन्द्रजात्रा, विसं २०७७) ।

मल्लकालमा इन्द्रजात्रा भव्यतापूर्वक मनाउने क्रम अन्तिम मल्ल राजा जयप्रकाशको समयसम्मै जारी रह्यो । जयप्रकाशले इन्द्रजात्रामा थपिदिएको सबैभन्दा ठूलो अंग हो– जीवित देवी श्री कुमारीको रथयात्रा । श्री कुमारीको रथयात्रा अहिले इन्द्रजात्राकै सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण अंश बनिसकेको छ । जात्रामा श्री कुमारीका रूपमा पुजित जीवित बालिकालाई रथमा विराजमान गराई नगर परिक्रमा गराइन्छ । रथयात्राको अघि–अघि जीवित देवताहरू श्री गणेश र श्री भैरवको रथ पनि तानिन्छ । जीवित बालिकालाई कुमारीका रूपमा पूजा–आराधना गर्ने चलन काठमाडौंलगायत पाटन, भक्तपुर र अन्य नगरमा पनि छ । तर, जीवित बालकहरूलाई श्री गणेश र श्री भैरवका रूपमा पूजा गर्ने परम्परा भने काठमाडौंमा मात्रै छ । यो परम्परा स्थापना पनि जयप्रकाश मल्लले नै गरेका थिए ।

जीवित देवी श्री कुमारी काठमाडौंका शाक्य कुलपुत्रीमध्येबाट छनोट गरिएजस्तै श्री गणेश र श्री भैरव पनि काठमाडौंका शाक्य कुलपुत्रमध्येबाटै छानिन्छ । श्री कुमारी बस्ने छुट्टै आवास (कुमारी घर) को व्यवस्था छ, तर श्री गणेश र श्री भैरव भने आ–आफ्नै घरमा बस्छन् । आफ्नै घरमा बसे पनि उनीहरूले विभिन्न नियम पालना गर्नुपर्ने हुन्छ । जस्तो ः देवता भइरहुन्जेल कपाल काट्नु हुँदैन, गणेशले सेतो जामा र भैरवले नीलो जामाबाहेक अर्को पोसाक लगाउनु हुँदैन, विद्यालय जाँदा पनि त्यही पोसाक लगाएर जानुपर्छ, जुठो खानु हुँदैन, खोला तर्नु हुँदैन, आफ्नोबाहेक अरूको घरमा रात काट्नु हुँदैन, भोज जानु हुँदैन, शरीरमा रगत आउने गरी घाउ–चोटपटक लगाउनु हुँदैन ।

एकपटक छनोट भइसकेपछि करिब १०–११ वर्षसम्म उनीहरू ‘देवता’ कै आसनमा विराजमान हुन्छन् । ‘देवता’ रहुन्जेल प्रत्येक वर्ष इन्द्रजात्राका तीन दिन रथयात्रा गराइन्छ । मानिसहरू उनीहरूलाई द्यः मय्जु वा द्यः भाजु भनी ढोग्न आउँछन् । पैसा चढाउँछन् । पूजा पनि गर्छन् । देवताकै रूपमा सम्मान गर्छन् ।

अनि देवताको आसनबाट झरिसकेपछि के हुन्छ ? दुई वर्षअघि मात्रै ‘देवता’ बाट निवृत्त भएका निवर्तमान गणेश संवेग शाक्य भन्छन्, ‘त्यसपछि त इजी लाइफमा जाने हो । देवता हुँदा नियममा बस्न गाह्रो छ । अहिले त्यस्तो छैन ।’

उनीसँगै निवृत्त भएका निवर्तमान भैरव रुजन शाक्य भने ‘देवता’ को आसनमा नरहेपछि लाइफ इजी भए पनि पाइरहेको सम्मान भने गुमेको महसुस गर्छन् । भन्छन्, ‘पहिले बाटामा हिँड्दा मानिसहरू हामीलाई पोसाकले नै चिन्दथे । हातमा पैसा राखेर ढोग्न आउँथे । छुट्टै पर्सनालिटी हुन्थ्यो । अहिले बाटो हिँड्दा कसैले चिन्दा पनि चिन्दैन, वास्ता पनि गर्दैन ।’

अहिले दुवै निवर्तमान ‘देवता’ घर–परिवार र टोल–छिमेकमा घुलमिल हुँदै सार्वजनिक जीवन जिउने प्रयासमा छन् । दुई वर्षअघिसम्म आजका दिन यी दुवै ‘देवता’ लाई रथयात्राको तयारीमा भ्याईनभ्याई भइरहन्थ्यो । यसपालि यी ‘देवता’ हरूले वसन्तपुरकै कुनै घरको आँखिझ्याल वा छतमा बसेर श्री कुमारीको रथयात्रा अवलोकन गर्नेछन्, सर्वसाधारणसरह ।

उनीहरूसँगै कुमारीको आसनमा पुगेकी निवर्तमान कुमारी मतिना शाक्य भने आजभन्दा ५ वर्षअघि नै ‘देवी’ आसनबाट निवृत्त भइसकेकी थिइन् । कुमारी रहुन्जेल उनी सधैं कुमारी घरमा थिइन् । त्यसैले सार्वजनिक जीवनमा आउन उनलाई अलिकति गाह्रो भएको थियो । काठमाडौंका टोलहरूको नामसमेत उनलाई थाहा थिएन । तर, परिवार, स्कुल र अन्य आफन्तको सहयोगले उनको त्यो अप्ठ्यारो लामो समय रहेन । अहिले उनी सामान्य भइसकिन् ।

संयोग नै भन्नुपर्छ, हालैको गुँला पर्वमा यी तीनै निवर्तमान देवीदेवता परम्परागत धाः बाजा र बाँसुरी बजाउँदै स्वयम्भू महाचैत्य परिक्रमा गर्दै गरेका भेटिए । प्रत्येक वर्ष श्रावण महिनाभरि उपत्यकाका बौद्ध नेवारहरू स्वयम्भू महाचैत्यलगायत विभिन्न बौद्ध स्मारक गई स्तोत्र पाठ गर्छन् । र, धाः बाजा बजाएर स्वयम्भू महाचैत्य परिक्रमा गर्छन्, जसलाई गुँला पर्व भनिन्छ । यस वर्ष गुँला पर्वमा यी तीनै जना निवर्तमान देवी–देवता आ–आफ्ना परम्परागत बहाःको बाजा खलःमा सम्मिलित भई स्वयम्भू महाचैत्य परिक्रमा गर्न भेला भएका थिए । मतिना बाँसुरीमा पोख्त थिइन् भने संवेग र रुजन धाः बाजामा निपुण थिए । तीनै जनाले आ–आफ्नै बहाःको गुठीले प्रदान गरेको प्रशिक्षणमा ती बाजा सिकेका थिए ।

संवेग त गितारमा पनि उतिकै सिपालु छन् । ‘देवता’ रहेकै बेला उनले घरमा गितार सिकेका थिए भने एकपटक सिटी सेन्टरमा भएको सांगीतिक कार्यक्रम पनि हेर्न पुगेका थिए । ‘देवता–देवी’ आसनबाट निवृत्त भई सार्वजनिक जीवनमा पदार्पण हुनेबित्तिकै यी तीनै जना सार्वजनिक क्रियाकलापमा पनि अभ्यस्त हुँदै छन् । उनीहरूको सहभागिताले सम्बन्धित बहाःको बाजा खलःको पनि शोभा बढेको बताउँछन् इतुम्बहालका अभियन्ता प्रतापमान शाक्य ।

यी निवर्तमान देवी–देवताको सवालमा एउटा साझा विषय के पनि भइदियो उनीहरू तीनै जना अहिले १७ वर्षका भए । तीनै जना १२ कक्षा पढिरहेका छन् । र, तीनै जनाको मूल विषय कम्प्युटर साइन्स हो ।

निवर्तमान गणेश संवेग शाक्यको भविष्यमा कम्प्युटर इन्जिनियर बन्ने लक्ष्य छ । निवर्तमान भैरव रुजन शाक्य ग्राफिक्स डिजाइनर बन्छु भन्छन् । निवर्तमान कुमारी मतिना शाक्य भने सबै क्षेत्रमा कम्प्युटर अनिवार्यजस्तै भइसकेकाले कम्प्युटर साइन्सलाई सीमित क्षेत्रमा राखेर नहेर्ने बताउँछिन् । कुमारीको आसनबाट झरिसक्दा पनि उनी अक्सर कुमारी घर पुगिरहेकै हुन्छिन् । सबै पूर्वकुमारीलाई कुमारी घरमा छोरीको रूपमा सम्मान दिइन्छ । चाडपर्वहरूमा पूर्वकुमारीलाई छोरीसरह नख्त्या बोलाउने गरिन्छ ।

हाल कुमारी घर रहेकी वर्तमान कुमारीसँग पनि निकै राम्रो घुलमिल भएकाले मतिना अक्सर उनीसँग खेल्नैका लागि कुमारी घर पुगिरहेकी हुन्छिन् । वर्तमान कुमारी मतिनालाई ‘द्यःतता (देवी दिदी)’ भनेर सम्बोधन गर्छिन् । हाल मतिना शाक्यसमेत गरी ९ जना पूर्वकुमारी जीवित छन् । पूर्वगणेश ७ जना र पूर्वभैरव ८ जना जीवित छन् । काठमाडौं महानगरपालिकाले जीवित पूर्वकुमारीलाई मासिक १५ हजार रुपैयाँ र जीवित पूर्वगणेश एवं पूर्वभैरवलाई मासिक १२ हजार रुपैयाँ प्रदान गर्दै आइरहेको छ ।

https://ekantipur.com/koseli/2022/09/10/166278353570026715.html

गुप्तबासमा देउता

 प्रशान्त माली

यही साउन १० देखि ठेचोमा नवदुर्गा नाचको १२ वर्षे जात्रा सुरु हुनेछ । जात्रा अवधिभर बस्तीमा बिहे, भोजभतेर, व्रतबन्ध गर्न निषेध गरिनेछ । नवदुर्गा गुठीको बाजाबाहेक अन्य बाजा, घण्ट, सिठ्ठी, ताली बजाउन पाइनेछैन । राती हिँडडुल गर्न, खुट्टा झुन्ड्याएर बस्न र घरमा रात बस्ने गरी पाहुना बोलाउन पनि पाइनेछैन । र, यो निषेध चैतसम्मै रहनेछ ।

यही साउन १० देखि गथामुग चह्रे (घण्टाकर्ण चतुदर्शी) बाट ठेचोको नवदुर्गा गुठीको १२ वर्षे जात्रा विधिवत् आरम्भ हुनेछ । गोदावरी नगरपालिकाभित्रको ठेचोमा जात्रा सुरु भएसँगै मान्छेका केही दैनिकी निषेधमा पर्नेछन् । जस्तै : नवदुर्गा गुठीको बाजाबाहेक बस्तीमा अन्य बाजा, घण्ट, सिठ्ठी, ताली बजाउन पाइनेछैन । बिहे, भोजभतेर, व्रतबन्ध गर्न पाइनेछैन । खुट्टा झुन्ड्याएर बस्न, राति ९ देखि बिहान ४ बजेसम्म हिँडडुल गर्न र रात बस्ने गरी घरमा पाहुना बोलाउन पाइनेछैन । १२ वर्षे जात्राकै बेला मात्रै यिनमा बन्देज लगाइन्छ । यो बन्देजलाई मान्छेहरूले वर्षैभरि पालना गर्नुपर्ने नियम छ । र, नवदुर्गाको धुखः नाचपछि (यो नाच फागुन/चैतमा नाचिन्छ) मात्रै निषेध फुकुवा हुनेछ ।

निषेधबारे बस्तीमा ‘नाय खिं’ बाजा बजाई मान्छेहरूलाई सूचित गराइनेछ । सूचना पनि टाँसिनेछ । यो निषेध किन ? गुठीनाइके भक्तलाल माली भन्छन्, ‘देउता गुप्तबासमा अर्थात् दुःखमा बस्ने भएकाले देश (ठेचो) मा खुसियाली मनाउन नहुने र विभिन्न शक्तिपीठबाट तन्त्र साधनामार्फत गोप्य पूजा गरी देवता र जल मन्दिरमा ल्याउनुपर्छ । त्यसैले परपूर्वकालदेखि नै राति हिँडडुल गर्न निषेध गरिएको हो ।’ स्थानीयहरू यस्तो निषेधबाट दुःखी हुँदैनन् । निषेधलाई सहजै स्विर्काछन् ।

गठेमंगलमा ठेचोस्थित नवदुर्गा मन्दिरको मूल ढोकामा तान्त्रिक विधिपूर्वक पूजा गरी ताल्चा लगाएपछि जात्रा सुरु भएको मानिन्छ । त्यसपछि नवदुर्गा गुठियारहरू राष्ट्रप्रमुखलाई सुपारी चढाउँछन् । मन्दिरमा १२ वर्षे जात्रामा एक पटक मात्रै ताल्चा लगाइन्छ । नत्र ३ सय ६५ दिनै मन्दिर खुला रहन्छ ।

ठेचोको नवदुर्गा नाचमा १३ देवगण छन्– भैरव, काली, बाराही, कुमारी, गणेश, ब्रह्मायणी, महादेव, महालक्ष्मी, विष्णुदेवी, सिंहिनी, बाघिनी, इन्द्रायणी र श्वेत भैरव । गणेश बन्ने देवगणले तन्त्रसाधना गरिएको तिलक लगाइदिएपछि सबै देवगणमा देवता चढेको विश्वास गरिन्छ । देवगणको तान्त्रिक र यान्त्रिक तवरबाट छुट्टाछुट्टै नृत्य हुन्छ । इन्द्रायणी देवीको भने नृत्य गराइँदैन । १२ वर्षमा एक पटक मात्रै श्वेतभैरवको नृत्य गराइन्छ ।

इन्द्रायणी देवीको नृत्य–कथा विषेश छ । नवदुर्गालार्ई शक्ति–देवीका रूपमा पुजिन्छ  । किंवदन्ती भन्छ– इन्द्रायणी देवगण बनेर नृत्य गर्ने हरेक गुठियारको मृत्यु हुन थाल्यो । कालान्तरमा इन्द्रायणी देवीको भेषमा नृत्य गर्न सबै डराए । र, अहिलेसम्म त्यो नृत्य गर्ने आँट कसैको छैन ।

१२ वर्षे जात्रा अवधिमा २८ वटा पर्वपूजा गरिन्छ । यसमा ६० वटा पशु–बलि आवश्यक पर्छ । पाटन दरबार क्षेत्र, सुनाकोठी, ठेचो, चापागाउँ, बुङमतीमा नृत्य प्रस्तुत गरिन्छ । जात्राभरि आँग सिं अर्थात् स्वः सि (चापको काठ) ल्याउने, नवदुर्गाको मूल डबलीमा छाप्रो बनाई देवता प्रतिस्थापन गर्ने, दे भ्वए (देश भोज) भनी ठेचो र सुनाकोठीवासीलाई भोज खुवाउने चलन छ ।

विभिन्न स्थानमा हुने नाचमध्ये पाटन दरबारको नाचको विशेष आकर्षण छ । ठेचोमा नवदुर्गा देवीलाई ‘शिवद्यःचाः’ वा ‘शिभिल द्यःचाः’ नामले सम्बोधन गरिन्छ । शिवद्यःचाः र पाटन दरबारको लिच्छवि राजा मानदेवका इष्टदेवता मनमानेश्वरी देवीबीच मीत साइनो थियो भनिन्छ । मनमानेश्वरी देवीलाई भगवतीका रूपमा पुजिन्छ । सत्ययुगमा भगवतीले शिवद्यःचाको साथ लिई असत्यमाथि विजय प्राप्त गरेको विश्वास छ । यो जात्रा लिच्छविहरूले पाटनमा किरात वंशलाई पराजय गरेको इतिहाससँग पनि जोडिन्छ ।

...

भाषा वंशावलीमा उल्लेख भएअनुसार, पाटन दरबार क्षेत्रकेन्द्रित लिच्छविकालीन खड्ग जात्रा सञ्चालन गर्ने श्रेय लिच्छवि राजा गुणकामदेवलाई दिइएको छ । नवदुर्गा नाचलाई खड्ग जात्राको रूपमा पनि लिइन्छ । वंशावलीमा लेखिएको छ, ‘यिनी राजाका पालामा मनमानेश्वरी देवीको प्रसादले मागल देशमा खड्गी टोल बनाई मूःस्वाँ नामक पुष्पका निमित्त माली जात प्रख्यात गरेको... ।’ राजा मानदेवको पालामा मू छेँ आँगमघर स्थापना गरी खड्ग जात्रा चलाएको वंशावलीमा लेखिएको छ ।

जात्राको मुख्य आर्कषण सुनाकोठीको कुल्पी यज्ञ पनि हो । रातैभरि यज्ञ गरी नयाँ मुकुट, पोसाक, खड्गमा तन्त्र साधना गरी देउता प्रतिष्ठापन गरिन्छ ।

नवदुर्गा नाचमा मालीबाहेक नेवारभित्रकै अन्य जातिलाई प्रवेशनिषेध छ । तर, कुल्पी यज्ञ सम्पन्न भइसकेपछि मन्दिरसम्म ल्याउँदा सिंहिनी देवगणलाई ठेचोको महर्जन समुदायका न्हुछें गुठीका मूल थकालीले बाटो देखाएर ल्याइन्छ । त्यस दिन न्हुछें गुठीका थकालीले पनि नवदुर्गा नाचमा सहभागी हुन अनुमति पाउनुको पछि विशेष कथा छ ।

तस्बिर : विकास खड्गी

किंवदन्तीअनुसार, उबेला नवदुर्गा नाच महर्जन समुदायका न्हुछें गुठीका गुठीयारले सञ्चालन गर्थे । प्रत्येक १२ वर्षे जात्रामा नरबलि दिने चलन थियो । न्हुछें गुठीयारले जात्रा अवलोकनमा आएका खोकनाका एक जना पुरुषको बलि चढाए । बलि चढाइएका व्यक्ति आफ्नै ज्वाइँ भएको गुठियारले थाहा पाए । र, गुठियारकी छोरीले दिएको श्रापपछि नाचबाट न्हुछेंहरू पछि हटे । अनि तन्त्रविद्यामा निपुण माली समुदायलाई यो नाच हस्तान्तरण गरियो । र, १२ वर्षे जात्रामा सिंहिनी देवगणलाई न्हुछें गुठीका थकालीले बाटो देखाउने चलन चल्यो । बाटो देखाउँदा सिंहिनीलाई आफ्नो गुठीमा प्रवेश गराउन सके नवदुर्गा नाच न्हुछें गुठियारले नै सञ्चालन गर्न पाउने किंवदन्ती छ । त्यो बलिको कथाले अझै मान्छेहरू १२ वर्षे जात्रामा ठेचो आउन डराउँछन् । अभिलेखहरूमा भेटिन्छ, अंशुवर्मा (सातौं शताब्दी) भन्दा पहिलाका राजा शिवदेवले चैतको कुनै दिन वत्सला देवीलाई प्रत्येक वर्ष नरबलि दिने चलन चलाएका थिए । र, सूर्यवंशी राजा शिवदेवका पालामा सर्वप्रथम नवदुर्गा पूजामा नरबलिको चलन चल्यो ।

भद्रकाली खड्ग सिद्धि नाच, पचली भैरव, नरदेवी, दी प्याँख (देवी नाच), कीर्तिपुरको बाघ भैरव, भक्तपुरको नवदुर्गा, बोडेको नीलबाराही, ललितपुरको हरिसिद्धि भवानी देवी, खोकनाको रुद्रायणीमा नाचकै १२ वर्षे जात्रा मनाइन्छ । उपत्यकाका अधिकांश देवी नाच मालीहरूले नै सञ्चालन गर्छन् ।

https://ekantipur.com/koseli/2022/07/23/16585430519088996.html

श्यामश्वेत सहरको कथा खजाना

 तीर्थबहादुर श्रेष्ठ

काठमाडौंली जनजीवन र संस्कृतिको इतिहासतिर पसिहेर्दा देखिन्छ– त्यो युग केवल पुराना मान्छेको पुरानो समय थिएन, सहरको एउटा जीवन्त दस्तावेज थियो

यो मेरो काठमाडौंको स्मृति–कथा हो, त्यो पुरानो श्यामश्वेत–काठमाडौंको कथा– मेरो काठमाडौंको पुरानो कथा । हालको काठमाडौं महानगरपालिकाको वडा नं. २७ मा मेरो जन्मस्थल पर्छ– महाबौद्ध टोल । विसं २०३० सम्म मैले त्यही टोलमा बिताएको हुँ ।

आजभन्दा झन्डै १३ सय वर्षपहिले विसं ७८१ मा राजा गुणकामदेवले बसाएको कान्तिपुरीको भित्री भागमा पर्छ त्यो । त्यो महाबौद्ध टोलमा एउटा विशाल बौद्ध चैत्य छ । झट्ट हेर्दा स्वयम्भूको रूप छ । बगलमा खुला बहाल छ । चैत्यको ठीक पश्चिममा मेरो घर थियो । बिहान उठ्नेबित्तिकै बुद्धका आँखासँग हाम्रो आँखा जुध्थ्यो । बहालको चारैतिर टम्म मिलेका घरहरू थिए । कतिपय घरमा कलात्मक काष्ठकलाका ‘सँझ्याँ’ हरू थिए भने धेरैमा आधुनिक बार्दली र बरन्डा । मेरो घरमा भुइँतलाको पसल–कवलमाथि एउटा सानो लाम्चो कौसी निकालिएको थियो । बौद्ध विहार भएकाले हाम्रो टोलमा बज्रयानका अनुयायीहरू टमोटे, तुलाधर र वज्राचार्यहरू अधिक थिए । उनीहरू सुनचाँदी र धातुका काम गर्थे । कोही भने सुचीकार काममा साधनारत हुन्थे । हाम्रोमा चित्रकारहरू, वैद्यहरू, दमाईहरू, सार्कीहरू, कसाई र कुशलेहरू तथा श्रेष्ठ र प्रधानहरू पनि थिए । मेरा बालसखाहरू सबै नेवारी बोल्थे । छिमेक टोलका मुसलमान र मारवाडी साथीहरू पनि नेवारी नै बोल्थे र नेवारीमै हामी झगडा गर्थ्यौं । झगडाको अश्लील शब्दमा सबै पोख्त थिए । बाहिरबाट पसल थापेर बस्न आउनेमध्ये नेवार समुदायकै ‘नाई’ अर्थात् कपाल काट्ने तथा लुगाफाटा धुने र स्त्री लगाउने धोबीको पसल पनि थियो । पछि ब्राह्मण पाण्डेहरू पनि बस्न आए । र, पण्डित नयराज पन्त त मेरै घरमा जन्मेका थिए, पछि छिमेक टोलमा सरेका हुन् ।

उबेला महिला सदस्यहरू भान्छाको कामपछि बुइगलमा जम्मा हुन्थे । ‘महिला’ शब्द प्रचलनमै थिएन । महिलाको जमघटमा पुरुष हुँदैनथे ।

बौद्ध चैत्यभन्दा अग्ला घर कुनै थिएनन् । मन्दिर–चैत्यभन्दा अग्लो घर बनाउनु हुँदैन भन्ने सामाजिक मान्यता असन, इन्द्रचोक, हनुमानढोका, मरुहिटी सबैतिर कायम थियो । मेरो घरको पसलमा चुरी बेच्ने मुसलमान परिवार बस्थ्यो । मुसलमान, दमाई, सार्की तथा कुश्ले परिवारहरू माथिल्लो तलामा प्रायः आउँदैनथे । आइहाले पनि कोठाभित्र पस्दैनथे । पसिहाले पनि राडी–सुकुलले नभेट्ने भुइँमै बस्थे । बाहिरिया मानिस पहिलो तला र दोस्रो चोटासम्म मात्रै उक्लिने चलन थियो । तेस्रो बुइगल तलामा भान्छाको काम हुन्थ्यो । छरछिमेकका महिला सदस्यहरू भने भान्छाको कामपछिको समय बुइगलमा जम्मा हुने प्रथा थियो । ‘महिला’ शब्द प्रचलनमै थिएन । आइमाईहरूको जमघटमा लोग्नेमान्छे बस्दैनथे ।

गोबर र रातोमाटोले बिहान–बेलुका भुइँ लिप्ने गरिन्थ्यो । नेवार परिवारभित्र पनि उपजातिका ठूलो र सानो भन्ने मान्यता कायम थियो । भात चल्ने र भात नचल्ने श्रेष्ठ हुन्थ्यो । भात र दाल ठूला जातका महिलाले नै पकाउने–पस्कने गर्थे भने तरकारी–अचार अरूबाट पनि चल्थ्यो । हामी काठको पिर्कामा बसेर काँसको वा पितलको थालमा भात खान्थ्यौं । लोग्नेमान्छे र केटाकेटीहरूले भात खाएर जुठो उठाएपछि मात्रै आइमाईको पालो आउँथ्यो । ढिलो खान थाले तिनले भनाइ खानुपर्थ्यो, ‘दाजुसँग खाएर भाउजूसँग उठ्ने !’

बुबा र कान्छो बुबाले भात खान थाल्नुअगावै थालीको छेउमा थोरै भात पितृको नाममा ‘बौ’ दिनुहुन्थ्यो । उठ्ने बेला थालमा थोरै भात–तरकारी स्वास्नीका निम्ति छाडेर हिँड्थे । श्रीमतीले श्रीमान्को त्यही जुठो थालमा खाने चलन थियो । खै रहर हो कि बाध्यता !

तीन तले घरका सबै भर्‍याङहरू काठले बनेका थिए । घरका सबै वयस्क महिलाहरूले महाबौद्ध बहालछेउ स्थापित वीरधारा (कलधारा) बाट गाग्रीमा पानी भरेर बुइगलसम्म पुर्‍याउन ६ वटा भर्‍याङ चढ्नुपर्थ्यो । भर्‍याङ चढ्दा कसैले पानी नाघ्ला भनेर छिँडीदेखि नै ‘बिन्हा बी...’ अर्थात् ‘छोड् है छोड्’ भन्दै चढ्ने चलन थियो । पानी नाघियो भने फेरि धारा जानुपर्ने कष्ट हुन्थ्यो । पालो कुर्नुपर्ने हुन्थ्यो । पानी बोक्नै पनि कम्मरमा पटुका बाँध्नुपर्ने बाध्यता थियो महिलालाई । वीरधाराकै छेउमा गाई र साँढेलाई पानी ख्वाउन लाम्चो चारपाटे फलामे खँड्कुलो थापिएको थियो । त्यसमा विचित्रको कल जोडिएको थियो । पानी भरिएपछि खँड्कुलोको धारा आफैं बन्द हुन्थ्यो । त्यो कमानीमा एउटा डल्लो भकुन्डो थियो । वास्तवमा त्यो आजभोलिको आधुनिक बाथरुम कमोडको सिस्टम कमानी रहेछ । अचम्म लाग्छ, ८० वर्ष पहिले नै त्यो प्रविधि नेपाल भित्रिसकेको रहेछ । बाथरुम कल्चर भने नेपालमा कहीँ थिएन । राजामहाराजाका दरबारदेखि आम जनताका घरमा पनि ‘कोप्रा कल्चर’ को बाहुल्य थियो । हाम्रो घरमा पनि कोठाकोठामा पितलको कोप्रा हुन्थे । पितलको कोप्रालाई पछि ताम्चेनको सेतो कोप्राले विस्थापित गर्‍यो, तर ‘कोप्रा कल्चर’ अर्थात् कोप्रा प्रचलनको मौलिकता विसं २०३६ वा २०४६ सम्म पनि आधुनिक पक्कीघर बनाउन नसक्ने सहरी परिवारमा कायमै रहेको विश्वास गरिन्छ ।

महाबौद्ध टोलमा सार्वजनिक चर्पी थियो । एउटा जनाना र अर्को मर्दाना । पानीको व्यवस्था थिएन । लोहटामा पानी लिएर जानुपर्थ्यो । हाम्रो भने आफ्नो बारीमै एउटा चर्पी थियो । त्यहाँ पनि लोहटा लिएरै जाने चलन थियो । ‘लोहटा कल्चर’ मा पानीको खपत अहिलेजस्तो बेहिसाब हुँदैनथ्यो । वर्तमानको एउटा फ्लसमा खर्च हुने पानीले २/३ जनाको शौचकार्य सम्पन्न हुन्थ्यो ।

काठमाडौंका टोलहरूमा मूलसडकका घरहरू टम्म मिलेका भएपनि भित्रभित्र ससाना चोक हुन्थे, चार–पाँच घरको साझा ठाउँ ! त्यहाँ सार्वजनिक फोहोर फ्याँक्ने एउटा खाल्डो पनि हुन्थ्यो । त्यसलाई ‘साःगाः’ अर्थात् मलको खाल्डो भन्ने चलन थियो । भोज–भतेरका लपेस–टपरी, भान्छाका अवशेष र थोरै मलमूत्र पनि फ्याँक्ने गरिन्थ्यो । केही दिन बिराएर त्यहाँको मल उठाउने व्यक्तिहरू आउँथे । त्यस फोहोरको डुंगुरमा नकुहिने कुनै वस्तु रहेको मलाई सम्झना छैन । प्लास्टिक देखेकै थिइनँ । टिन, गोल्टिन वा काँचका सिसी आदि घरमै विभिन्न प्रयोजनमा खपत हुन्थ्यो । चर्पीको फोहोर पनि बटुलेर, मट्टीतेलको टिनमा भरेर, खर्पनमा हाली लैजाने मानिस तथा स्वास्नीमानिस नियमित मल सोहोर्न

आउँथे । ससाना केटाकेटीलाई बाहिर सडकमै आची गराउने परिवार पनि थिए । सडकको फोहोर पनि सोहरेर मलसँगै लैजाने गरिन्थ्यो । सडकको फोहोर सोहोर्न राँगाभैंसीका लामालामा करङहरू प्रयोग हुन्थ्यो । दुईवटा सेता करङका हाडले फोहोर सोहोर्ने काम गर्न निपुर्ण हात पनि चाहिन्थ्यो । घरायसी फोहोर व्यवस्थापनाको समस्या खेतबारीको मलखाद खपतबाट सम्पन्न हुन्थ्यो । ठूल्ठूला भोजभतेरका अवशेषहरू (केही जुठा खाद्यपदार्थ, लपेस, टपरी र बोहताका सालका पातहरू), सिलाइ गर्ने बाँसका सिन्काहरू, रक्सी–जाँड पिउने माटाका सलिंचा (रक्सी प्याला) आदि सबै साःगाःमा आफैं सड्ने–गल्ने ‘बायो डिग्रेडेवल’ पदार्थ थिए । प्लास्टिक आदिको कुनै नामोनिसानै थिएन ।

महाबौद्ध बहाल थियो– टोलवासीका विभिन्न सामुदायिक क्रियाकलाप (आर्थिक, धार्मिक, सांस्कृतिक एवं मनोरञ्जनका कार्यक्रम) सम्पन्न गर्ने–गराउने सामूहिक स्थल । दिनदिनै देखिने क्रियाकलाप (जस्तैः अटलमा लुगाफाटा धोई बस्ने महिलाहरू, जाडोमा घाम ताप्न बस्ने मानिसहरू, घाम तापेर तेल घस्न बसेका सुत्केरीहरू, एकअर्काको टाउकामा जुम्रा टिप्न बसेका केटीहरू तथा साँझ परेपछि टोलका केटाकेटीहरू उफ्रीउफ्री खेलेको दृश्य) का ती स्मृति अहिले पनि आलै छन् । कवड्डी खेल्ने, फुत् फुत् उफ्री डोरी नाघ्ने, पानस (पानहस) भनेर डन्डीबियो खेल्ने, हातेमालोमा चाकली पाँ पाँ खेल्ने, साइकलको पांग्रा गुडाएर कुद्ने, च्याम्पटी (लब्सीको गेडा) घुमाउने, ‘हु वा रे क्वारे क्वारे’ भन्दै घ्वाँय् (झिँगटीको टुक्रा) सँग खेल्ने र ‘एकं घाला छ कु...’ भन्दै गट्टी खेल्ने केटीहरू, गुच्चा खेलेर झगडा गर्ने केटाहरू स्मृतिपटलमा धमिलिँदै गएको चित्र बनेर बसेको छन् ।

दसैं–तिहारताका बहालमा लिंगेपिङ थापिन्थ्यो । हामी धागोको मण्डली खेल्थ्यौं र चंगा छोप्न कुदथ्यौं । सबैभन्दा ठूलो आकर्षण त महाबौद्धका टमोटे खलकले निकाल्ने खड्गजात्रा हुन्थ्यो । त्यो काम दसैंको टीकाको दिन हुन्थ्यो, तर असनटोलमा चाहिँ त्यसको भोलिपल्ट । महाबौद्धको ‘मावु पायो’ र असनको ‘असं पायो’ हेर्न नगएको निकै वर्ष भयो । पायो हेर्नुको रोमाञ्चक क्षण भन्नु खड्ग हातमा लिएर उसलाई जिस्क्याउने दर्शकलाई काट्छुझैं गरि लखेट्नु हो । जिस्क्याउनेहरूमा वटुतिर बस्ने मुसलमान केटाहरूका साथमा स्थानीय केटाहरू पनि सम्मिलित हुन्थे । त्यसो त छाता ओढेर आउने जोकोहीलाई पनि पायोले आक्रमण गर्ने चलन थियो । हातमा खड्ग र खुँडा बोकेर थरथर काँप्दै देवता चढेको भान पार्दै पायोहरूको टोल परिक्रमा सांस्कृतिक परम्पराको एउटा रोचक पक्ष थियो ।

तीन सहर काठमाडौंको परम्परागत जात्राहरूमा देश परिक्रमाको सिलसिलामा गाईजात्रा, ‘उपाको’ परिक्रमा, पाहाँचरेको अजिमा रथ घुमाउने लगायत पञ्चदान परिक्रमाको लस्करले हाम्रो टोलमा विशेष रौनक ल्याएको अनुभूति हुन्थ्यो । तीमध्ये हामी केटाकेटी, बालबालिकालाई बाटोबाटोमा बसेर जगात माग्न पाइने घन्टाकर्ण अर्थात् गठाँमुगको पर्व र त्यसमा ‘आजु जय् हा...’ गरेर होहल्ला साथ टोलभरि घुम्न पाउनु, धान्य पूर्णिमाका दिन घरघर गएर ‘योमरी च्वामु’ भन्दै रोटी माग्नु र इन्द्रजात्राताका ‘लाःछकु ब्रय्क समय वजी’ भन्दै छेक्ला बटुल्नु निकै मजा लाग्थ्यो । एवं प्रकार इन्द्रजात्राका बेला ल्याइने ‘पुलु किसी’ अर्थात् मान्द्रो हात्तिको आगमनसँगै टाना... टाना... बाजा र व्हार व्हार बलेका चिरागका साथ हुने होहल्लामा ‘टानां किसी’ वल भन्दै भागदौड गर्दाको मज्जा पनि विशेष थियो । त्यसअतिरिक्त लाखेको नाच हुने बेला महाबौद्ध बहाल भीडले खचाखच हुने गर्थ्यो । एक मोहर (पचास पैसा) चढाए लाखे नाच र लाखेलाई जिस्क्याउने ‘झ्यालिंचा’ नामक ठट्यौलीको गुञ्जायमान क्षण अविस्मरणीय भएर मस्तिष्कमै बसेको छ ।

समाज–समुदायलाई आफ्नो संस्कृति र परम्परासँग जीवन्त राख्न अनि महाबौद्ध बहालको भूमिकालाई विस्तृत बनाउन त्यहाँ मञ्चन हुने नाटक, शिवरात्रिताका मधेशबाट आएका सर्कस खेल, बाँदर र भालुका नाचहरू, इन्द्रजात्रामा भक्तपुरबाट ल्याइने सिंहराजको नाच, महाकाली नाच रोमाञ्चक लाग्थ्यो । उसिनेको आलु माथि आकाशतिर फ्याँकेर क्वाप्प मुखभित्र पार्न सक्ने ‘ब्याँचा’ अर्थात् भ्यागुते नामक व्यक्तिको कर्तुत पनि बिर्सिनसक्नु छ । जे होस् काठमाडौंका यस्ता बहालहरू स्थानीय प्रयोजनका लागि निर्दिष्ट खुला क्षेत्रका रूपमा संरक्षित राख्नु हाम्रो परम्परा हो । व्यापार र व्यवसायका नाममा ती बहाल अतिक्रमण हुनु निकै खेदपूर्ण छ ।

बहाल, बहिल तथा ननी काठमाडौंको मौलिक विशेषता हो । सहरी क्षेत्रभित्र गृहस्थ जीवनमा बसेर बौद्ध धर्मको सांस्कृतिक अभ्यास एवं बौद्ध ग्रन्थको अनुशीलन गर्न/गराउन बहा (बहाल), बही (बहिल) तथा ननीको निर्माण भएको बुझिन्छ । ‘काठमाडौं उहिले र अहिले’ नामक पुस्तकमा तीर्थनारायण मानन्धरले ६६ वटा बहाल, १५ वटा बहिल र १५ वटा ननीको फेहरिस्त प्रस्तुत गर्नुभएको छ । तीमध्ये ‘महाबु बहा’ (महाबुद्ध बहाल) मेरो जन्मस्थल हो ।

काठमाडौंको अर्को विशेषता यहाँका प्रत्येक टोलका सत्तल, पाटीपौवाहरू तथा डबलीहरू हुन् । ती सामुदायिक वा सार्वजनिक प्रयोजनका लागि हुन्थे । सहरी विकासको वर्तमान अतिक्रमणले ती रचनाहरू बिलाउने क्रम तीव्र छ । मेरो टोलमा दुईवटा ‘फल्चा’ अर्थात् पाटी थिए । एउटामा घरबारविहीन ग्वार्चा नामक टुहुरो बस्थे । उनी शतप्रतिशत मगन्ते थिए । भोजभतेरमा माग्न जाने उनको विशेषता थियो । ग्वार्चालाई भोज भाग नदिएसम्म महाबौद्ध टोलको कुनै पनि भोज पनि पूर्ण हुँदैनथ्यो । ग्वार्चाले मागेको भोज वा अरू खाने कुरा उसको साथै बस्ने ५/७ वटा भुस्याहा कुकुरहरूलाई नबाँडी उसको मुखमा पर्दैनथ्यो । मेरो टोलको एक विशेष पहिचान थियो– ग्वार्चा । ग्वार्चाको पाटी–बासले पनि अरू सामाजिक प्रयोजनमा कुनै बाधा पार्दैनथ्यो । किनभने ऊ आफ्नो थाङ्नोमाङ्नो दिन सुरु भएपछि अन्तै राख्ने गर्थ्यो । तसर्थ बेलाबखत खसी काटेर मासु भाग लगाउने काम पनि त्यही पाटीमा हुन्थ्यो भने हामी केटाकेटी पाय्,ँ चौका, पञ्जा र छक्का खेल्न त्यही पाटीमा जम्थ्यौं । यस्ता पाटीपौवामा आजभोलि स्थायी पसल थापेर तिनलाई हडप्ने चलन छ । महाबौद्ध बहालभित्रको अर्को एक पाटीमा पनि हामी तास–जुवा खेल्थ्यौं, तर पैसा थापेर खेल्ने हाम्रो औकात थिएन । चुरोटको बट्टा काटेर बनाइएका तासहरू तथा स्वास्नीमान्छेका चुरीका काँचका रंगीबिरंगी टुक्राहरू तथा काँचका टुक्रा पेलेर बनाइएका ‘लोल’ हरू थापेर दाउ खेल्ने गरिन्थ्यो । पैसा थापेर खेल्नेहरूलाई पुलिसको डर हुन्थ्यो । साँझतिर त्यस पाटीमा बूढापाकाहरू सँगै बसेर गफ गर्ने, तमाखु खाने, कक्कड पिउने, यदाकदा फागुका बेला गाँजा पनि सर्काउने काम गर्थे । पाटीको अर्को महत्त्वपूर्ण प्रयोजन बाहिरबाट आएका बटुवाहरूलाई बास दिनु पनि थियो । ढाक्रे, भरिया वा अरू बटुवा त्यहाँ आउँथे, भात भात पकाएर खान्थे वा एक रात सुतेर फर्किन्थे ।

काठमाडौं सभ्यतामा यस्ता पाटीपौवा (फःल्चा), सत्तल (सतः), मन्दिरका पेटी (फः) र डबली (डबु) को विशेष स्थान छ । बाहिरी गाउँ–ठाउँबाट आएका मानिसलाई विश्राम वा बास बस्ने सुविधा यिनै फल्चा र सत्तलहरूले प्रदान गर्थे । रानीपोखरीकै आडमा रत्नपार्क (तत्कालीन टुँडिखेल) सँगै एउटा ठूलो पाटी थियो । त्यहाँ २५/३० जना सजिलै अट्थे । पूर्वतिरबाट आउने बटुवाहरू त्यहाँ बास बसेका देखिन्थे । उनीहरू साथमै दाउराका मुठा, खानेकुरा, सामल सामग्री तथा भाँडाकुँडा बोकेर ल्याउँथे । चुलो थाप्ने ढुंगाबाहेक सबथोक आफैंसँग हुन्थ्यो । दरबार स्कुलबाट हाफ टायममा छुट्टीमा त्यहाँ चहार्ने गर्थें । क्षेत्रपाटी, सोह्रखुट्टे पाटी र काष्ठमण्डप नामक अरू सत्तल (मरु सतः) पनि आतिथ्यका अखडा नै थिए । विभिन्न देवालय र मन्दिरहरूमा गुठी–गाना मनाउन स्थापना गरिएका सत्तलहरू पनि अतिथिका लागि प्रयोग हुने गर्थे । घर बहालमा डेरा दिने काठमाडौंको चलन थिएन । पसल–कवल र छिँडीमा यदाकदा सिपाही र पुलिसलाई बास बस्ने डेरा दिने चलन भने थियो । वर्तमान काठमाडौंको स्वरूपमा होटल, लज, हाउजिङ कम्प्लेक्स, विशालबजार (सपिङ कम्प्लेक्स) आदिलाई नियाल्दा पूरै काठमाडौं बहाल सोहर्न र भाडा खान मुख बाएर बसेको अगस्त्य ऋषिजस्तै लाग्न थालेको छ ।

मेरो परिवार

हाम्रो संयुक्त परिवार थियो । बुबाका तीन भाइका सन्तान सबैलाई त्यो ४/५ कोठाको घर निकै अपुग र अप्ठ्यारो थियो । अंशबन्डा गरेर घर भाग लगाउन सम्भव थिएन । काठमाडौं सहरका कतिपय घरहरू अंशबन्डाका कारण कुरूप बन्न थालिसकेका थिए । एक भाइले पुरानो संरचना भत्काएर नयाँ र अग्लो घर निर्माण गर्ने र अर्को भाइ पुरानै संरचनामा बस्नुपर्ने बाध्यताले कलात्मक पुराना घरहरू बिग्रने–भत्किने क्रम चल्दै गयो । धेरैले परम्परागत घर बेचेर सहरको बाहिरी क्षेत्रमा नयाँ घर बनाएर परिवार टुक्रिने क्रमलाई अघि बढाउन थाले । मेरो परिवार त्यही कोटिमा पर्न गयो । संयुक्त परिवारको त्यो अतीत र पृथक् परिवारको यो वर्तमानलाई नियाल्दा आफैं रनभुल्लमा पर्न थालेको छु । त्यो बेला परिवारजन धेरै, कोठा थोरै थियो । वर्तमानमा भौतिक संरचना र कोठाहरू धेरै छन्, तर त्यहाँ बस्ने परिवारजन छैनन् । धेरैका परिवारमा युवा पुस्ता विदेशतिरै भास्सिएका छन् । परिवार भन्नु ज्येष्ठ उमेरका वृद्ध–वृद्धा मात्रमा सीमित हुने अवस्था सिर्जना हुँदैछ ।

...

नयाँ लुगा लगाउन, पेटभरि मासु भोजन गर्न दशैं नै कुर्नुपर्ने ती दिन, सिंगो–सिंगो अण्डा खान आफ्नै जन्मदिन वा तिहार कुर्नुपर्ने ती क्षण, स्याऊ–अनार–मौसम खान कडा रोगबाट बौरिनुपर्ने ती दिन, साइकलबाहेकका अरू गुड्ने पांग्रे साधन चढ्न भारततिरै लाग्नुपर्ने ती बेलाका सम्झनाले मलाई अचम्भित तुल्याउँछ । रुपैयाँ–पैसाको अवमूल्यन र बेसाहा भाउको रकेट उडान देख्दा आकाश–जमिनको भेउ पाउन पनि गाह्रो भइरहेको छ । जे होस्, समय–परिस्थितिको परिवर्तन क्रमबद्ध र समयसापेक्षित भए मात्रै त्यो स्वाभाविक र प्राकृतिक हुन्छ ।

https://ekantipur.com/koseli/2023/09/16/16948298668379629.html