स्वयम्भूया ऐतिहासिक ल्वहं

•  चिरन ‘थँहिति’ मानन्धर
• ११४१ थिंलागा चौथी

 

मानव सभ्यताया इतिहास ढुङ्गे युगं शुरु जूगु धइगु खँ मानवशास्त्रीतय्सं धायेगु याना वयाच्वंगु दु । ढुङ्गे अर्थात ल्वहं । थ्व ल्वहं छगः छाःगु, झ्यातुगुलिसें ताःईतक अस्तित्वय् दयाच्वनीगु व थासंथासय् न्ह्याथाय् नं लुइके अःपुगु वस्तु खः । मनूतय्सं नं थ्व ल्वहंयात अनेतनेया ज्याय् अःपुक छ्यला वयाच्वंगु खनेदु । व नं आदिमकालनिसें ।

स्वनिगलय् जक मखु देश विदेश विश्वन्यंकंया ब्याक्कं सहर, नगर, गांया निर्माणय् ल्वहंया भूमिका नं उतिकं महत्वपूर्ण खनेदु । स्वनिगलय् स्वयेगु खत धाःसा द्यः, देगः, चीभाः, सतः, फल्चा, हिति, चुक, तुं, बहाः-बही, त्वाः, ननि, चुक आदि गन जक मदु ल्वहं । हिरा समान ल्वहं आकर्षक धंगं समाः यानाः छाय्पियातःगु खनेदु । आखःया आविष्कार लिपा ला ल्वहतं छगू न्हूगु ऐतिहासिक युगयात हे न्ह्याकूगु खनेदु । थीथीकथंया निर्माण वा कीर्ति स्वनेगु ज्याय् निर्माता दातातय्सं तिथि, मिति साल, तयाः उद्देश्यसहित पूर्णविवरण ल्वहंतय् किइकाः परन्तुतक ल्यनाच्वनेमा धइगु ल्याखं अभिलेखीकरण तयेगु शुभारम्भ याना वंगु खनेदु ।

थौं थ्व हे ल्वकंया उकी कियातःगु इतिहासया कारणं द्वलंद्वः न्ह्यःया क्रियाकलाप, घटना आदि दुरुस्त, गथे खः अथे हे झीसं स्वये खनाच्वंगु दु । थौंया भासं धायेगु खःसा प्रत्यक्ष हे स्वये थें जुया बिउगु दु । तना वनेधुंकूगु, दुसुना वनाच्वंगु, नामोनिशान हे मदयेधुंकूगु कयौं कयौं इतिहास हाकनं छक्वः पुनःजीर्वित जुइत ताःलाना वयाच्वंगु दु, विश्वन्यंभनं । लुम्बिनीइ ब्राम्ही लिपिं च्वयातःगु अशोक स्तम्भं शान्तिया प्रतीक शाक्यमुनि बुद्धया यकिन जन्मस्थल सीकेत अःपुका बिउगु दु । थ्व चानचुन व साधारण खँ मखु । नरलय् च्वंगु जुजु जय वर्माया पुलांगु पूर्णकदया ल्वहंया झ्वाता हे लुइकूगु दु । गुगु थौंकन्हय् छाउनीया संग्रहालयय् दु । थ्व करिब झिंगुसः दँ जःखःया खः । अथे हे स्वयम्भू परिसरय् लुइकूगु नं अमूल्यगु ल्वहं खः । तसकं ऐतिहासिक ।

स्वयम्भूया भुइख्यःस्थित भगवान पालि, पूर्वपाखें स्वयम्भूया तँ गयेगु स्वाहाने ल्ह्वनेज्याया झ्वलय् लुया वःगु खः थ्व ल्वहं । थुगु ल्वहं मानदेवया छय् जुजु वसन्तदेवया पालय्या खः । थुगु ल्वहंतय् च्वंगु अभिलेख न्हापांखुसी ब्वनादीम्ह श्यामसुन्दर राजवंशी भाजुं थ्व ल्वहं इस्वी संवत् ५१४या खः धयादीगु दु । थ्व ल्याखं थ्व ल्वहं थौं स्वयां १५०६ दँ पुलांगु खनेदु । हाकः ४५, ब्या २० व जाः७६ इन्च दुगु बःचा ग्वःगु थ्व ल्वहंयात जलहरी धाइ ।

जलहरी धइगु वास्तवय् शिवलि·या छगू ब्व खः । लि· धइगु घ्यः-कस्ति, दुरुं लुइकीबलय् तरल पदार्थ पितछ्वयेत दयेकातःगु यौनाकार वस्तु खः । थ्व ल्वहंतय् द्यः दिकेत खनातःगु चुकू प्वाः प्यप्वाः दु। छखेलिक्क चिकिचाप्वाःगु छप्वाः नं दु । जलहरीया पश्चिमपाखे प्यझ्वः प्राचीन लिच्छवी आखलं कियातःगु अभिलेख अझ ब्वने फुगु अवस्थाय् हे दनि । दकलय् च्वय् च्वंगु झ्वःया दकलय् लिउने ‘स्वयम्भू व’ कियातःगु दुसा दकलय्लि पांगु झ्वःया क्वसया प्यझ्वलय् ‘सम्वत् ४३८ फाल्गुन शुक्लपक्ष दिं व ६’ कियातःगु दु । अभिलेखय् बौद्ध खँग्वःत नं दुथ्यानाच्वंगु दु । उकिं थ्व बौद्ध सम्पत्ति खः धइगु सिद्ध जू वः । आकार, प्रकृति स्वयेबलय् थाय् मदुस्थित लिच्छवीकालिन बुद्धलिसे हे ज्वलाःम्ह थुकिया द्यः जुइफुगु सम्भावना नं यक्वं दु ।

विद्यमान इतिहासय् ‘स्वयम्भू’ उल्लेख जुयाच्वंगु पुलांगु शिलालेख स्वंगू दुगु जुयाच्वन । थुपिं दक्वं लिच्छवीकालीन खः । थुकीमध्ये निपाः स्वयम्भूइ हे दुसा निगुलिसनं स्वयम्भूलिसे स्वानाच्वंगु खँग्वः, वाक्य, प्रसंग स्वानामच्वंगु अभिलेख धयातःगु दु । जुइफु, थ्व गुगुं नं थासं छुं नं प्रयोजनया निंतिं स्वयम्भूइ हयातःगु खयेमाः । स्वनिगलय् थज्याःगु चलन मदुगु नं मखु । दुर्भाग्यया खँ थौं थ्व निगुलिं स्वयम्भूइ मदयेधुंकल । थनया जिम्मेवार न बुद्धाचार्य समुदायं सिउ, न त पुरातत्व विभागयाके हे जानकारी दु ।

छपाः शिलापत्र अंशुवर्माकालीन गोकर्णय् लुइकूगु दु । चन्दन चुलेत छ्यलातःगु दु । थ्व हे छगूयां छगू शिलालेख खः ‘स्वयम्भू’ च्वयातःगु । तर थुकी नं मात्र ‘भू चैत्य’ धकाः जक च्वयातःगु दयाच्वन । ‘भू’या न्ह्यःने च्वंगु आखःग्वःत ब्वदला वनेधुंकल । इतिहासविद्तसें ‘भू’ आखःया न्ह्यःने
‘स्वयम्’ दुगु खः ला धइगु अनुमान यासें थ्व स्वयम्भू हे च्वयातःगु खयेमाः धयागु वय्कःपिनि धापू खः । थ्व ल्याखं प्रस्ट रुपं ‘स्वयम्भू’ लिसे स्वानाच्वंगु धइगु स्पष्ट यायेथाय् मंत ।

स्वयम्भूया उच्चारण, लिच्छवीकालया उत्तारद्र्धय्पाखे तना वंगु खनेदु । जबकि मल्लकालय् करिब थौं स्वयां न्यासः दँ जःखः स्वयम्भू पुराणया प्रादूर्भाव जुसेंलि हाकनं सुर्द्यः लुइथें लुया वःगु खनेदु । स्वयम्भू पुराण न्यासः दँ जःखःयागु धइगु प्राप्त प्रमाणित सामग्रीया लिधंसाय् धयातःगु दु । उकिं हाल लुइकूगु स्वयम्भूया शिलालेख आतकया दकलय् पुलांगु, ज्येष्ठ व स्वयम्भूया बल्लाःगु व धिसिलाःगु दसि खः । थुकिं यानाः विगतया कयौं भ्रम, शंका उपशंका स्वयम्भूया सन्दर्भय् गुगु दयाच्वंगु खः, व निवारण जूवःगु खनेदु ।

दकलय् तःधंगु शंका वा भ्रम भइगु नां सम्बन्धी खः । गोपाल राजवंशावलीइ छथाय् थथे च्वयातःगु जुयाच्वन । ‘तेन कृत सिनगु विहार चैत्य भट्टारिक प्रतिष्ठित सम्पूर्ण कृतम ।’ वंशावलीकारं थुकियात वृषभदेवकालीन धयातःगु खनेदु । थुकी प्रमाणया स्रोत खुले यानातःगु मदु । आपालं विद्वानवर्गया थुकिया हे लिधंसाय् ‘सिनगु’या अपभ्रंस जुयाः स्वयम्भूयात स्यंगु, साम्हेगुँ धायेगु याना वयाच्वंगु खयेमाः धइगु धापू दु । थौं नं थनया नेवाःतय्सं थथे हे धायेगु यानाच्वंगु धइगु वय्कःपिनि दावी दु । आः थ्व भ्रम क्वचाःगु दु । न्हापा नं स्वयम्भू हे धाइगु खः धइगु स्वयम्भूया शिलालेखं पुष्टि याःगु दु । उकिं सिनगुं स्यंगु वा साम्हेगुँ जूगु मखु। स्वयम्भूं हे स्यंगुँ वा साम्हेगुँ जूवंगु खनेदु ।

सिनगुँ धइगु स्वयम्भू मखु धइगु छगू मेगु दसिप्रमाण खः नरःया अंशु वर्मां च्वयाथकूगु छपाः शिलालेख । थुकी न्यागू प्रमुख विहारत दुथ्याकातःगु दु :- १) गुँ विहार । २) श्रीमान विहार ३) श्री राज विहार ४) खर्जुरिका विहार व ५) मध्यम विहार । गुँ विहार धइगु सक्वया वज्रयोगिनी परिसर दुगु व स्वनिगःया दकलय् पुलांगु नापं न्हापांगु विहार खः । थ्व वज्रयोगिनी स्थापना जुइ न्ह्यः हे दयाच्वनेधुंकल धइगु खँय् इतिहासविदत नं सहमत जूगु खनेदु । शायद दकलय् पुलांगु जूगुलिं खयेमाः महासामान्त अंशु वर्मां विहारया नां च्वकेगु झ्वलय् ‘गुँ विहार’यात सम्मान यासें न्हापांगु ल्याखय् लाकातःगु । थन उल्लेख जुयाच्वंगु विहार सक्वयागु खः । थुकिं गुँ विहार व सिनगुँ विहार छगू हे खः धइगु भान जू । ‘सिनगुँ’ स्वयम्भू जुइ फइमखु  धइगु दकलय् बल्लाःगु दसि धइगु हाल लुइकूगु स्वयम्भू शिलालेख छगू हे जक खः । थुकी ‘स्वयम्भू’ धकाः किटान यानाः च्वयातःगु दु । व नं झिंन्यासँ दँ न्ह्यः हे । यदि थ्वयागु नां ‘सिनगुँ’ खःसा पुलांगु व परापूर्वकालया नांयात हिइकाः ‘स्वयम्भू’ धकाः छु न्हासं च्वकी ? नां हे स्वयम्भू जुयाच्वंगुलिं हे स्वयम्भू च्वं वःगु खः । स्वयम्भूया नां स्वयम्भू हे जुयाच्वंगुलिं झिंन्यासः दँ न्ह्यःया जुजु वसन्त देवकालीन छम्ह बौद्ध दातां शिलालेखय्नां  स्वयम्भू हे च्वकूगुलिइ छुं शंका यायेथाय् मदु ।

अन्त्यय्, अत्यन्त महत्वपूर्ण व अतिकं ऐतिहासिक छगूयां छगू दकलय् पुलांगु स्वयम्भू अंकित थुगु शिलालेख सुरक्षार्थ थौंकन्हय् गन दु सार्वजनिक याये मफुत । थुकिया निंतिं क्षमा फ्वना । पशुपति थेंज्याःगु पूर्ण रुपं सुरक्षित थाय् दुने हे शंखधरया ख्वाः तछ्यानाः विरुप याइगु थासय् अमूल्य व ऐतिहासिक स्वंगः आखः ‘स्वयम्भू’ यात स्यंकी मखु धकाः धाये फइमखु । थज्याःगु महत्वपूर्ण ऐतिहासिक अभिलेखयात थौं हे सुरक्षित यायेमाःगु दु । थुकी सम्बन्धित वडां चिउताः तइगु खः वा स्वयम्भू महासमितिं ध्यान बीगु खः ? वा झी मध्ये सुनानं थुकियात वाः चायेकीगु खः ? सुयागुंपाखें ग्वाहालि जुइगु आशा यानाच्वना । ग्वाहालि फ्वनाच्वना ।

भवतु सब्ब मंगलम !

https://nepalbhasatimes.com/37365