मच्छेन्द्रनाथको कुुण्डली

 

राम लोहनी
फुर्सद

 ०५ जेठ २०७५ १०:५४:००

मिथक

इसाको सातौं शताब्दीको कुुरा हो। राजा नरेन्द्रदेव छोरा वरदेवलाई गद्दी सुुम्पिएर आध्यात्मिक उन्नतिमा लागेका थिए। त्यसैताका गोरखनाथ नेपाल उपत्यकामा आए। गोरखनाथका गुुरु मच्छेन्द्रनाथ पूर्वको अनकन्टार पहाडमा थिए। गोरखनाथलाई गुुरु दर्शनको इच्छा भयो तर उनलाई त्यहाँसम्म जाने इच्छा थिएन। उनलाई एउटा जुुक्ति फुु‍र्‍यो। उपत्यकाका नौवटा नागलाई जम्मा गरेर त्यसमाथि आसन जमाई बसे, गोरखनाथ। नागहरू गोरखनाथको नियन्त्रणमा परेपछि उपत्यकामा पानी पर्न छाड्यो। बाह्र वर्षसम्म खडेरी प‍र्‍यो। जनतामा हाहाकार भयो। कुुरा बुुझ्दै जाँदा राजा वरदेवले गोरखनाथले नागहरूलाई कैद गरी राखेको पत्ता लगाए।

गोरखनाथको कब्जाबाट नागलाई मुुक्त गर्न गोरखनाथका गुुरु मच्छेन्द्रनाथलाई उपत्यका ल्याउनुुपर्ने सुुझाव गुुरु पुुरोहितहरूले वरदेवलाई दिए। वरदेव पिता नरेन्द्रदेवकहाँ गएर सबै बेहोरा बताए। नरेन्द्रदेव तान्त्रिक गुुरु पुुरोहितसहित मच्छेन्द्रनाथलाई उपत्यकामा ल्याउन भनी पूर्वतिर लागे। मच्छेन्द्रनाथलाई गोरखनाथले आसन बाँधेको बाटो हुुँदै उपत्यका भिœयाइयो। गुुरुलाई देख्नासाथ गोरखनाथ आसनबाट जुुरुक्क उठे। गोरखनाथ उठ्नेबित्तिकै नागहरू मुुक्त भएर उपत्यकामा पानी प‍र्‍यो।

मच्छेन्द्रनाथको जीवनी

काठमाडौं उपत्यकामा मच्छेन्द्रनाथको विशेष महत्व छ। उनलाई सहकाल र वर्षाका देवताको रूपमा पुुजिन्छ। तन्त्रशास्त्रमा उनलाई कौल सम्प्रदायका पछिल्ला मुुख्य अभियन्ताका रूपमा बुुझिन्छ। कौल तन्त्र मार्गको शाक्त सम्प्रदायको एक शक्तिशाली हाँगा हो। कौल शब्दावलीमा कुुल भनेको शक्ति र अकुुल भनेको शिव हुुन्। शिव र शक्तिको संयोजनबाट निर्मित सर्वोच्च स्वरूपलाई कौल भनिन्छ। शिवशक्ति स्वरूपको कौललाई शिव र शक्ति दुुवैभन्दा माथि आदिकारकको रूपमा लिन्छन्, कौलमार्गी। कौल सम्प्रदाय सत्ययुुगमा सुुरु भएको विश्वास छ। कलियुुगमा यसको उत्थान गर्ने श्रेय मच्छेन्द्रनाथलाई दिइन्छ। सत्ययुुगमा यो पूर्वमा उत्पन्न भयो। त्रेता युुगमा दक्षिणमा विस्तार भयो र द्वापर युुगमा, पश्चिममा। मच्छेन्द्रनाथले उत्तरमा यो परम्पराको विकास र विस्तार गरेका थिए। यस अर्थमा नेपाल उपत्यका मच्छेन्द्रनाथको कर्मथलो रहेको बुुझिन्छ।

मच्छेन्द्रनाथको जन्म पूर्वमै भएको संकेत विभिन्न कथाहरूले दिन्छन्। कथाअनुुसार मच्छेन्द्रनाथले महादेवबाटै शिक्षादीक्षा पाएका थिए। आफूले पाएको ज्ञान सर्वप्रथम उनले चोल राज्यका नरेशलाई मौखिक रूपमा दिएका थिए भन्ने किंवदन्ती पनि छ। गुुरुद्वारा प्राप्त ज्ञानलाई पछि चेलाहरूले संकलन गरेका हुुनसक्ने सम्भावना छ। मच्छेन्द्रनाथद्वारा रचित भनिएका ग्रन्थहरूमा लेखकको रूपमा यिनको नाम छैन। ग्रन्थभित्रको श्लोकमा उल्लेख भएको आधारमा ग्रन्थका रचनाकार मच्छेन्द्रनाथ रहेको संकेत मिल्छ। मच्छेन्द्रनाथको उर्वर समय नेपालमै बितेको तथ्य यिनीद्वारा रचना गरिएका भनिएका अधिकांश ग्रन्थहरू नेपालमा मात्र पाइनुुले पुुष्टि गर्छ। मच्छेन्द्रनाथद्वारा रचित भनेर हालसम्म प्राप्त ग्रन्थहरू कौलज्ञाननिर्णय, अकुुलवीरतन्त्र, कुुलानन्दतन्त्र, ज्ञानकारिका, कामाख्यागुुह्यसिद्धि, मच्छेन्द्रसंहिता गरी ६ प्रकारका छन्। संस्कृतमा लेखिएका यी ग्रन्थहरूमध्ये मच्छेन्द्रसंहिता मात्र पूरा पाइएको बताइन्छ।

ग्रन्थहरूमा वर्णित जीवनीअनुुसार मच्छेन्द्रनाथको जन्म माझी परिवारमा भएको थियो। एक किंवदन्तीअनुुसार मच्छेन्द्रनाथको जन्म ग्रहहरूको एकदमै प्रतिकूल अवस्थामा भएकाले घरका सदस्यहरूलाई अपशकुुन ननिम्त्याओस् भनेर यिनलाई जन्मनेबित्तिकै नदीमा फ्याँकियो। नदीमा फ्याँकिएको बालक मच्छेन्द्रनाथलाई माछाले निल्यो। पेटमा मच्छेन्द्रनाथलाई लिएको माछा समुुद्रमा तैरँदै श्वेतद्वीप नजिक पुुग्यो, जहाँ महादेव पार्वतीलाई ध्यानयोग र ज्ञानयोगको रहस्य बताउँदै थिए। यो कुुरा माछाको पेटमा रहेको मच्छेन्द्रनाथको कानमा पनि प‍र्‍यो। श्वेतद्वीपबाट महादेव र पार्वतीले आफ्नो यात्रा समुुद्रमार्ग हुुँदै जारी राखे। त्यो माछा महादेवको बाटो छेक्न पुुग्यो। माछाको पेटभित्रैबाट बच्चाले आफ्नो जन्म र आफूले महादेवले बताएको ज्ञानको रहस्य सुुनेको बतायो। महादेवले बच्चालाई माछाको पेट चिरेर बाहिर निस्कन अनुुरोध गरे। माछाको पेटबाट निस्केकाले बच्चाको नाम मच्छेन्द्रनाथ रह्यो। महादेवले मच्छेन्द्रनाथलाई आफ्नो पुुत्र स्वीकारेर यो गोपनीय ज्ञान योग्य पात्रहरूमाझ विस्तार गर्ने निर्देशन दिएर अन्तध्र्यान भए।

अर्को किंवदन्तीअनुुसार महादेव चन्द्रद्वीपमा बसेर पार्वतीलाई कौलागमको रहस्य बताउँदै थिए। महादेव पार्वतीका पुुत्र कार्तिकेयले मुुसाको रूप धारण गरेर जमिन खोतल्दै महादेव, पार्वती बसेको जमिनमुुनि पुुगेर गोप्य ज्ञान पूरै सुुन्न भ्याए। महादेवले पार्वतीलाई प्रदान गरेको सो ज्ञान कार्तिकेयले खोसेर समुुद्रमा फ्याँकिदिए। यो ज्ञान माछाले खाइदियो। महादेवलाई कार्तिकेयको बदमासी थाहा भयो। महादेव मच्छेन्द्रनाथको रूप धारण गरेर समुुद्रमा प्रवेश गरेर माछालाई समाते। माछाको पेट चिरेर कौलागमको गोप्य ज्ञान पुुनः आफूले नै ग्रहण गरे। कार्तिकेयलाई यो कुुरा चित्त बुुझेन। कार्तिकेयले त्यो ज्ञान फेरि चोरेर समुुद्रमा फ्याँकिदिए। त्यो ज्ञान फेरि एउटा ठूलो माछाले खाइदियो। यो पटक महादेवले माझीको रूप धारण गरेर आफ्नो जालमा त्यो माछालाई पारे र माछाको पेटबाट ज्ञानलाई मुुक्त गरे। माझीको रूप धारण गरेका महादेव नै मच्छेन्द्रनाथ हुुन् भन्ने विश्वास गरिन्छ।

गोरक्षविजयमा उल्लिखित किंवदन्तीअनुुसार ब्रह्माले शिव र चार सिद्ध मीननाथ, हाडीपा, गोरखनाथ र कानूपा उत्पन्न गरे। गोरखनाथ मीननाथको र कानूपा हाडीपाको चेला बनेर शिवगौरीको सेवामा खटिए। एकपटक महादेव समुुद्रमा गौरीलाई गोप्य योग सिकाउँदै थिए। मीननाथ माछाको रूप धारण गरेर समुुद्रमा गई महादेवले पार्वतीलाई सिकाएको सबै विद्या हासिल गरे। मीननाथको यस्तो हर्कत देखेर महादेव क्रोधित भए। महादेवले मीननाथलाई सबै विद्या बिर्सने र कामलिप्त हुुने श्राप दिए। फलस्वरूप मीननाथलाई आफ्नो पूर्वरूप विस्मरण भयो। उनी स्त्रीहरूको माझमा रहेर कामसुुखमा लिप्त हुुन थाले। गोरखनाथले मीननाथलाई स्त्रीहरूको समूहबाट छुुटाएर ल्याए र आफ्नो पूर्वरूपको सम्झना गराए।

मीननाथ मच्छेन्द्रनाथको अर्को नाम हो। स्त्रीहरूसँग लिप्त भएको भनिएको सम्भवतः मच्छेन्द्रनाथको वामाचार साधना थियो। वामाचार साधनामा पञ्च मकार (मांस, मुुद्रा, मत्स्य, मदिरा र मैथुुन) को सिद्धि गर्ने प्रयास हुुन्छ। हठयोग र वामाचारलाई एक ठाउँमा ल्याउने श्रेय मच्छेन्द्रनाथलाई दिइन्छ। त्यसको विपरीत गोरक्षनाथ (गोरखनाथ) चाहिँ हठयोगको प्रवद्र्धनमा लागे। गोरक्षनाथले मच्छेन्द्रनाथलाई स्त्रीहरूको साथबाट छुुटाएर ल्याएको किंवदन्तीलाई मच्छेन्द्रनाथको नेपाल उपत्यका आगमनसँग जोड्न सकिन्छ। अवलोकितेश्वरको रूपमा उपत्यकामा ल्याइएका मच्छेन्द्रनाथले नै यहाँ वामाचारको प्रवेश गराएको हुुन सक्छन्। गुुरु चेला बीचको फरक सिद्धान्तको कारण उपत्यकामा गोरखनाथको महत्व कम हुुँदै गयो।

मच्छेन्द्रनाथको समय

मच्छेन्द्रनाथको समय सम्बन्धमा एकमत छैन। मच्छेन्द्रनाथका चेला गोरखनाथको समय भने दसौं शताब्दीको पछिल्लो काल मानिएको छ। नेपालको वंशावलीलाई मान्दा मच्छेन्द्रनाथ सातौं शताब्दीका हुुन्। त्यसो हुुँदा सातौं शताब्दीमा गोरखनाथको अस्तित्व पनि हुुनुुप‍र्‍यो र गोरखनाथ मच्छेन्द्रनाथको चेला पनि भएको हुुनुुप‍र्‍यो। काश्मीरी परम्परामा मच्छेन्द्रनाथलाई पाँचौं या छैटौं शताब्दीको बताइन्छ। अभिनव गुुप्तले आफ्नो ग्रन्थ तन्त्रालोकमा यसको चर्चा गरेका छन्। सुुनीतिकुुमार चटर्जीको अनुुमानअनुुसार मच्छेन्द्रनाथ बाह्रौं वा तेह्रौं शताब्दीका हुुन्।

घरका सदस्यहरूमा अपशकुुन नआओस् भनेर जन्मनेबित्तिकै उनलाई नदीमा फ्याँकियो। नदीमा फ्याँकिएको त्यो बालकलाई माछाले निल्यो। माछाको पेटबाट निस्केकाले उनको नाम मच्छेन्द्रनाथ रह्यो।

समयसम्बन्धी यो फरकले मच्छेन्द्रनाथ कसरी गोरखनाथका गुुरु हुुन सके भन्ने प्रश्न उठाउँछ। एउटा विश्वासअनुुसार मच्छेन्द्रनाथ कम्तीमा पनि चार, पाँच सय वर्ष बाँचे होलान्। हठयोग सिद्धि गरेका योगीहरूको आयुु यति हुुनुुलाई सामान्य मानेर पाँचौं वा छैटौं शताब्दीका मच्छेन्द्रनाथ नै दसौं शताब्दीका गोरखनाथका गुुरु हुुनसक्ने देखियो। तर पनि यो तर्कअनुुसार सातौं शताब्दीमै गोरखनाथ र मच्छेन्द्रनाथको भेट भएको नेपाली वंशावलीको कुुरा मेल खाँदैन। विकल्प के हुुन सक्छ भने मच्छेन्द्रनाथ र गोरखनाथ दुुवै परम्परा थिए। परम्पराअनुुसार भिन्नभिन्न व्यक्ति मच्छेन्द्रनाथको पदमा आसीन हुुन्थे र गोरखनाथको पदमा आसीन हुुनेले मच्छेन्द्रनाथलाई गुुरु स्वीकार्थे। गुुरु चेला मानिए पनि उनीहरूको भेट नहुुन सक्थ्यो। नागहरूलाई कैद गरेर मच्छेन्द्रनाथलाई नेपाल उपत्यका आउन बाध्य पार्नुुले गोरखनाथको स्वतन्त्र हैसियतलाई पुुष्टि गर्छ।

नरकासुुरको कथा

भागवत पुुराणमा नरकासुुरको कथा आउँछ। नरकासुुर विष्णुुले बराह अवतारमा पृथ्वीको उद्धार गर्दा भूमिबाट पैदा भएको हो। भूमिबाट पैदा भएकाले भौमासुुर पनि भनिन्थ्यो। भूमिबाट उत्पत्ति भएकाले लक्ष्मीले आफ्नो पुुत्र मानेको र विष्णुुको पनि पुुत्र ठहरिन्थ्यो, भौमासुुर। उद्दण्ड स्वभावको उसको अत्याचार बढ्दै गयो। भौमासुुरले आफ्नो अन्तपुुरमा सोह्र हजार एक सय युुवतीलाई कैद गरेर राखेको थियो। कृष्णले भौमासुुरको बध गरेर युुवतीहरूको उद्धार गरे। भौमासुुरको कानमा दिव्य कुुण्डल थियो। भौमासुुरले स्वर्ग विजय गर्ने क्रममा इन्द्रकी माता अदितिसँग खोसेर ल्याएको कुुण्डल थियो, त्यो। भौमासुुरको मृत्युुपछि कुुण्डल पुु‍र्‍याउन कृष्ण स्वयं स्वर्ग गएका थिए।

भौमासुुरलाई दम्पती योद्धाबाट मात्र मृत्युु प्राप्त हुुने वरदान थियो। त्यसैले कृष्ण र कृष्णपत्‍नी सत्यभामा मिलेर भौमासुुरको बध गरेका थिए। कालिकापुुराणमा कामरूपको कामाख्या मन्दिर भौमासुुरले बनाउन लगाएको उल्लेख छ। यद्यपि अहिलेको मन्दिर भौमासुुरद्वारा निर्मित मन्दिर भने होइन। लामो समयदेखि असमको गुुवाहाटीस्थित यो मन्दिर वामाचार तान्त्रिक साधनाको केन्द्र रहँदै आएको छ। कामाख्या मन्दिर बनाउन लगाएको कुुरा र हजारौं युुवतीलाई कैद गरेर राखेको कुुरा जोड्दा भौमासुुर कामदेवकै प्रतीक मान्नुुपर्ने देखिन्छ।

कामदेवको कथा

पुुराणहरूमा महादेवको तेस्रो नेत्रको ज्योतिले कामदेव भष्म भएको कथा पाइन्छ। किंवदन्तीअनुुसार कामदेव भष्म भएको यही ठाउँ हो, जहाँ अहिले कामाख्या मन्दिर छ। कामदेवकी स्त्री रतिको अनुुरोधबमोजिम महादेवले कामदेवलाई पुुनर्जीवन प्राप्त गर्ने वर दिएका थिए र कामदेव यही स्थानमा पुुनर्जीवित भए भन्ने पनि किंवदन्ती छ। कामाख्या मन्दिर कामदेवले नै बनाउन लगाएको भन्ने प्रसंग ब्रह्मवैवर्तपुुराणमा छ। कामाख्या मन्दिर सतीदेवीको योनीक्षेत्र पतन भएको क्षेत्रको रूपमा विश्वास गरिन्छ। हिन्दुु धर्मका शक्तिपीठहरूमध्ये कामाख्या शक्तिपीठ बढी महत्वको मानिन्छ।

माछा र प्रतीक

माछालाई उत्पादन र प्रजननको प्रतीक मान्ने प्रचलन धेरै पुुरानो हो। प्राचीन इजिप्टमा ओसाइरिस नामको राजा थिए। आइसिस उनकी पत्‍नी थिइन्। ओसाइरिसलाई उनकै भाइले हत्या गरेर टुुक्राटुुक्रा पारेर भिन्नभिन्न ठाउँमा गाड्यो र लिंगचाहिँ नाइल नदीमा फ्याँकिदियो। उक्त लिंग माछाले खाइदियो। ग्रिक पुुराकथाका भिनस र क्युुपिडलाई पूर्वीय परम्पराको कामदेव र रतिको समानान्तर मानिन्छ। भिनस र क्युुपिड कुुनै समय जोडी माछा बनेर समुुद्रमा विचरण गरिरहेको प्रसंग ग्रिक कथामा पाइन्छ। इसाई धर्ममा जिसस क्राइस्टको प्रतीक चिह्न माछा नै हो।

बाइबलअनुुसार पुुनर्जीवित जिससलाई माछा दिएर स्वागत गरिएको थियो। ज्योतिषशास्त्रमा बाह्रौं राशि मीनको संकेत जोडी माछा हो। परस्पर विपरीत फर्किएका माछालाई कामको प्रतीक मानिन्छ। फलित ज्योतिषमा पनि मीन राशिको प्रभाव व्यक्तिको यौनजीवनसँग रहेको मानिन्छ। माछालाई पुुरुष यौनांगको प्रतीक र माछाको भोजन यौनवद्र्धक तथा प्रजनन क्षमता बढाउने विश्वास गरिन्छ। बेजोड सुुन्दरीको उपमा दिनुुपर्दा पुुराणहरूमा मत्स्यकन्याकै नाम आउँछ। महाभारतको एउटा कथाअनुुसार बाह्र वर्ष ब्रह्मचर्यमा रहेर तीर्थ गर्ने वाचा गरेर निस्केका अर्जुुनले मत्स्यकन्या उलुुपीका कारण ब्रह्मचर्य त्यागेका थिए। निष्कर्ष के हो भने हाम्रा शास्त्रहरूमा माछालाई प्राणीमा रहेको कामभावको प्रतीकका रूपमा उल्लेख गर्ने गरिएको छ।

वर्तमान असमलाई मध्ययुुगमा कामरूप र पौराणिक कालमा प्रागज्योतिष भनिन्थ्यो। प्रागज्योतिष अर्थात् पहिले सूर्य उदाउने ठाउँ। सृष्टिको कारक सूर्यको प्रतीक पनि माछा हो। सतीदेवीको योनी पनि पूर्वको यही देशमा पतन भयो। सम्भवतः यो कथा रच्दा तत्कालीन भारतवर्ष भनेर जानिने सुुदूरपूर्वको देश यही थियो। कामकलाको प्रादुुर्भाव पनि यहीँ भयो। पूर्व भनेको प्रारम्भ हो। सृष्टिको प्रारम्भ कामभावबाट भएको संकेत गर्छन्, यी प्रसंगहरूले। हिन्दुु पुुराणको पहिलो अवतार पनि मत्स्यअवतार नै हो। माछा पानीमा बस्ने हुुँदा यो स्वतः पानीको प्रतीक पनि ठानियो।

निष्कर्ष

कामदेव, भौमासुुर, मच्छेन्द्रनाथ अगलअलग समयका तर एकै सम्प्रदायका व्यक्ति हुुनसक्ने सम्भावना छ। कामरूपमा साधनारत मच्छेन्द्रनाथ हठयोग र वामाचार दुुवै अभ्यास गर्थे। गोरखनाथको परम्परा पनि चलिरहेको थियो। तर, गोरखनाथका अनुुयायीहरू वामाचारको समर्थक थिएनन्। सातौं शताब्दीका गोरखनाथले तत्कालीन मच्छेन्द्रनाथलाई नेपाल बोलाउनुुको संकेत सम्भवतः वामाचार मार्गबाट मच्छेन्द्रनाथलाई छुुटाउनुु थियो। उपत्यका प्रवेश गरेपछि पनि मच्छेन्द्रनाथको वामाचार साधना हराएन। बरु गोरखनाथ नै उपत्यकाबाट विस्थापित भए। देवीका मन्दिरका टुुँडालहरूमा खोपिएका सम्भोगासन कलाले वामाचार साधनालाई नै संकेत गर्छन्।

गोरखनाथ परम्परामा मच्छेन्द्रनाथलाई हठयोग साधना गर्ने कनफट्टा साधकको रूपमा मात्र लिइन्छ। मच्छेन्द्रनाथलाई दीक्षा दिने महादेवले पनि कान चिरेर कुुण्डल लगाएका थिए भन्ने विश्वास कनफट्टा सम्प्रदायमा पाइन्छ। भौमासुुरको कुुण्डल प्रसंग यहाँ स्मरणीय छ। भौमासुुरको कुुण्डल नै कनफट्टाहरूले लगाउने कुुण्डलको आदिरूप हुुन सक्छ। गोरखनाथले विस्तार गरेको हठयोग र कनफट्टा जोगीको परम्परा मच्छेन्द्रनाथबाटै दीक्षित भएको अनुुमान हुुन्छ। महाभारतमा अंगराज भनेर चिनिने कर्णको पनि कानमा कुुण्डल थियो। कर्णको कानको कुुण्डल सूर्यबाट प्राप्त मानिन्छ, जसलाई पछि इन्द्रले छल गरेर कर्णसँग दानमा प्राप्त गरे। पुुराणहरूले सूर्य र इन्द्र दुुवैलाई अदितिका पुुत्र मान्छन्। अंगदेश पनि भारतवर्षको पूर्वी भाग नै हो।

http://annapurnapost.com/news/98371