विशिष्ट विद्वान‍्‍को दृष्टिदोष

 पुष २६, २०७६ शनिबार १५:२९:०

डा. नयनाथ पौडेल

हाम्रो देशको प्राचीन इतिहास, भाषा, संस्कृति एवं सभ्यताको विषयमा अध्ययन अनुसन्धान गर्न प्रमुख आधार तात्कालिक अभिलेखहरू नै हुन्छन्। यिनै अभिलेखहरूको अध्ययनको आधारमा नै हामी हाम्रो देशको इतिहास एवं संस्कृतिसम्बन्धी विविध विषयमा अनुसन्धानात्मक ग्रन्थहरूको सिर्जना गर्न सक्षम हुन्छौं। यस्ता प्राचीन लिपिमा लेखिएका अभिलेखहरूको पाठ पढ्दा प्राचीन लिपिविशेषज्ञहरूले शब्द-शब्दमा, अक्षर-अक्षरमा अझ भनौं भने मात्रा-मात्रामा सूक्ष्म तरिकाले दृष्टि पुर्‍याउनुपर्ने हुन्छ। यस लेखमा यस्तै किसिमको लिच्छवि लिपिमा लेखिएको रेफसहितको वर्णको आकार-मात्राको पाठ-पढाइमा छलफल गरी निष्कर्षमा पुग्ने प्रयास गरिएको छ।

विषयवस्तुमा प्रवेश गर्नुअघि यस सम्बन्धमा एक प्रसंग जोड्नु उपयुक्त नै हुने देखिन्छ। कुरा के भने राष्ट्रिय एवं अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा ख्यातिप्राप्त विद्वान् मित्रवर डा. महेशराज पन्तले २०७६ भदौ ३० गते एपी वान टेलिभिजनमा अन्तर्वार्ता दिनुभएको रहेछ। त्यहाँ इतिहाससम्बन्धी शास्त्रचर्चा हुँदै गर्दा डा. पन्तले नामोल्लेख गर्नुभएका सीमित व्यक्तिमध्ये मेरो पनि नामोच्चारण भएको सुन्न पाउँदा मलाई रमाइलो लागेको छ। त्यसमा डा. पन्तले मलाई ‘कायर’ शब्दले सम्बोधन गर्नुभएको पनि सुन्न पाइयो। किन यसो भन्नुभएको रहेछ त भन्दा मेरा भाइछोराहरूले डा. पन्तको नाम लिएर पत्रिकाहरूमा सम्पादकलाई चिठी लेखेकोमा डा. पन्त रिसाउनुभएको रहेछ। उनीहरूलाई मैले लेख्न लगाएको भन्ने उहाँलाई परेछ। के उनीहरूले आफ्नो अभिव्यक्ति दिनै नपाउने ? पत्रिकामा सम्पादकलाई चिठी लेख्नै नपाउने ? कुन जमानाको कुरा होला यो ?

मैले एक पटक डा. पन्तको लेखमा देखिएको अशुद्धिलाई संशोधन गर्दै यस्तो लेखेको थिएँ, ‘संशोधनको कुरा आइसकेपछि यस्ता विद्वान्ले ठीक भए ठीक, बेठीक भए बेठीक त भनिदिनुपर्ने हो। अहिले त अचम्म ! “शत्रोरपि गुणा वाच्या दोषा वाच्या गुरोरपि” भन्ने यो सिद्धान्त पनि अरूहरूको संशोधन आफूले गर्दा लागू हुने, आफ्नो संशोधन अरूले गरेमा चाहिँ लागू नहुने हो कि भन्ने शंका पैदा भएको छ। डा.पन्त जस्ता विशिष्ट विद्वान्लाई यो कुरा सुहाउला र ? (रचना १५५, पृ. ७०)।’

यो लेखाइले डा. पन्तलाई छोएछ कि ? उहाँले मेरा लेखहरूको कुनै जवाफचाहिँ दिनुभएको छैन। अहिलेको अन्तर्वार्तामा यसैको प्रतिक्रिया देखिएको पो हो कि ?

अब लागौं विषयवस्तुतर्फ- पाटन मंगलबजारबाट पूर्वपट्टिको सडकमा केही अगाडि बढेपछि ह :खागल्ली आउँछ। यस गल्लीबाट दायाँपट्टि लागेपछि चक्रबहाल नपुग्दै गणेशस्थान पुगिन्छ। त्यही गणेशमन्दिरमा भगवान् गणेशको मूर्तिको तलतिर लिच्छविकालको एउटा शिलालेख रहेको छ।

सर्वप्रथम यस शिलालेखलाई श्री श्यामसुन्दर राजवंशीले रोलम्ब पत्रिकाको वर्ष १८ अंक १ (२०५४ वि.संं) मा छपाउनुभएको थियो। त्यसको १७ वर्षपछि यस अभिलेखलाई परिमार्जित पाठ, अनुवाद एवं विस्तृत व्याख्यासहित डा. श्री महेशराज पन्तले पूर्णिमा पूर्णांक १४१ (वि.सं.२०७१ चैत्र) मा छपाउनुभएको छ।

‘पूर्णिमा’ पत्रिका पारिवारिक भयो भन्नेहरूलाई जवाफ दिन हो कि किन हो, धेरै अंकदेखि पूर्णिमा पत्रिकामा डा. महेशराज पन्त एक जनाको मात्र लेखहरू छापिँदै आइरहेकोमा यस लेखमा चाहिँ प्रकाश खड्का, भरत गिरी र रोशनी श्रेष्ठहरूका नाम पनि सहायकका रूपमा देखिएका छन्। पूर्णिमा पत्रिकामा लेख छाप्नका लागि बाहिरिया विद्वान्हरूको लेख नछाप्ने, केवल संशोधन मण्डलका सदस्यहरूको मात्र लेख छाप्ने परम्परा रहिआएकोमा निजहरूको समेत यस लेखमा नाम छापिएको देख्दा अब प्रकाश खड्का, भरत गिरी र रोशनी श्रेष्ठहरू पनि संशोधन मण्डलको सदस्य भइसकेका देखिन्छन्।

विद्वान् लेखकले परि श्रमपूर्वक पूर्वसूरिको पाठलाई समेत परिमार्जन गरी यस शिलालेखको अनुवादसहित प्रकाशन गराउनुभएको भए पनि कतिपय विषयमा संशोधन मण्डलको पत्रिकाको पनि संशोधन गर्नुपर्ने अवस्था आइपरेको हुँदा यस पंक्तिकारद्वारा ‘एउटा लेख’ सन्दर्भ श्री पत्रिकाको वर्ष १६ अंक १ (२०७२ वि.सं.) मा प्रकाशित गरिएको थियो।

हाल उक्त अभिलेखको पाठलाई सूक्ष्मेक्षिकाले हेर्दा पुन : त्रुटि फेला परेको र संशोधन मण्डल जस्तो संस्थाबाट प्रकाशित पत्रिकामा अशुद्धि रहिरहनु उपयुक्त हुने नदेखिएकाले यस विषयसम्बन्धी विद्वान्हरूको जानकारीका लागि यो लेख लेख्ने धृष्टता गरिएको छ।

लिच्छविकालका अभिलेखहरूमा उत्कीर्ण अक्षरहरूमा ‘जलतुम्बिकान्यायेन रेफस्योद्ध्र्वगमनं भवति’ अर्थात् पानीमा तुम्बालाई फालिदिएपछि जसरी पानीको सतहमाथि त्यो तुम्बा टक्रक्क तैरिएर बस्छ, त्यसै गरी रेफ पनि वर्णहरूको शिरोरेखाभन्दा माथि टुक्रुक्क बस्छ भन्ने मान्यता रहेको पाइन्छ। यही परम्परालाई अनुसरण गर्दै धेरै शदीपछि अहिलेको देवनागरी लिपिमा आइपुग्दासम्म पनि रेफलाई वर्णको शिरोरेखाभन्दा माथि राख्ने प्रचलन चलिरहेकै देखिन्छ।

लिच्छवि कालका अक्षरमा संयुक्त वर्ण लेख्दा पहिलो वर्णमा संयुक्त रूपले लगाइने वर्णहरू लम्ब रूपमा तल जाने हुन्थे। यसैले धेरैजसो ठाउँमा संयुक्त वर्णमा लगाइने मात्राहरू संयुक्त वर्णको पहिलो अक्षरमा नै लगाइने गरिन्थ्यो। यसरी मात्रा लगाइँदा वर्णको शिरोरेखाकै दायाँ, बायाँ, माथि लगाइन्थ्यो। परन्तु रेफ-संयुक्त वर्णमा मात्रा लगाउँदाचाहिँ रेफ नै वर्णको शिरोरेखामा बस्ने हुँदा मात्राहरू पनि शिरोरेखाभन्दा माथि रेफमा नै लगाउने प्रचलन रहेको देखिन्छ।

नेपालको लिच्छविकालका अभिलेखहरूको पाठ पढी प्रकाशित गर्ने इ.शि बाबुराम आचार्य, श्रीगुरु पं. नयराज पन्त, गुरु धनवज्र वज्राचार्य लगायतका स्वदेशी विद्वान्हरू र भगवानलाल इन्द्रजी, सेसिल बेन्डाल, सिल्भाँ लेभी तथा रेनिइरो नोली लगायतका विदेशी विद्वान्हरूले यसै गरी रेफ-संयुक्त वर्णमा लगाइएका मात्राहरूको पाठ पढ्नुभएको पाइन्छ।

स्रोत  : लिच्छविकालका अभिलेखका शब्दहरूको प्रतिच्छवि डा. डिल्लीरमण रेग्मीको ‘इन्स्क्रिप्सन्स् अव् एन्सिन्ट’ नेपाल भाग ३ बाट लिइएका हुन्।

अब जाऊँ, ह :खागल्लीको लिच्छवि कालको शिलालेखतर्फ- उक्त शिलालेखको लिपिको रेफसहितको वर्णको आकार मात्राको पाठ-पढाइ निम्नबमोजिम रहेको देखिन्छ-

अब हेरौं- संयुक्त य्य वर्णमा लगाइएको रेफको चिह्नमाथिको आकार-मात्रा तर्फ-

रेफको चिह्न

यताबाट संयुक्त य्य वर्णमा य को बीचको दण्डमाथि रेफ लगाइएको र त्यसमाथि दायाँतिर थोरै तानिएको आकारको मात्रा-चिह्न प्रस्ट देखिन्छ।

आकारको मात्राचिह्न नभएको रेफ-चिह्न र आकारको मात्राचिह्न भएको रेफ-चिह्नका विषयमा यही शिलालेखको दोस्रो पंक्तिमा दुइटैको उदाहरण पाइन्छ। यताबाट रेफमा आकार लगाइएको छ वा छैन भन्ने स्पष्टसँग थाहा पाउन सकिन्छ। यसको प्रतिच्छवि हेरौं-

१. भगवताय्र्यावलोकित (रेफको चिह्नमाथि आकारको मात्रा चिह्न लगाइएको)

यसमा य्य संयुक्त वर्ण लेखी सोको शिरमा रेफ-चिह्न दिएर अनि रेफबाट दायाँपछि सानो रेखा तानी आकारको मात्राचिह्न लगाइएको छ।

२. विजिरगुप्ताय्र्यभिक्षुणी- (रेफको चिह्न भएको, आकारको मात्राचिह्न नलगाइएको)

यसमा संयुक्त य्य वर्ण लेखी सोको शिरमा लम्ब रूपमा सानो रेफचिह्न दिइएको छ। यसमा आकारको मात्रा-चिह्न लगाइएको छैन।

यसैले एउटै शिलालेखको एकै पंक्तिमा संयुक्त य्य वर्णमा रेफ लगाएर आकारको मात्राचिह्न लगाइएको उदाहरण पाइन्छ भने सोही पंक्तिमा संयुक्त य्य वर्णमा रेफको चिह्न लगाइएको, त्यसमा आकारको मात्रा-चिह्नचाहिँ नलगाइएको समेत दुवै उदाहरण पाइन्छन्। यसबाट संशय हुनुपर्ने अवस्था नै देखिँदैन। दुवै उदाहरण एकै पंक्तिमा स्पष्टसँग उल्लेख गरिएका छन्।

यसैले यस अभिलेखको २ पंक्तिमा भगवताय्र्यावलोकित, ३ पंक्तिमा पञ्चभिम्र्मान्या, ३ पंक्तिमा पुष्पधूपदीपस्तृभिर्मान्या एवं ४ पंक्तिमा भगवताय्र्यावलोकितश्वर नै शुद्ध पाठ हुन् भन्ने कुरा स्पष्ट हुन आउँछ। (ह :खा गल्लीको लिच्छविकालको अभिलेखको प्रतिच्छवि पूर्णिमा १४१ बाट लिइएको हो।)

यस लेखको अलि नरमाइलो पक्षचाहिँ के छ भने यस अभिलेखका सम्बन्धमा डा. पन्तले यसरी टिप्पणी गर्नुभएको छ, ‘यस शिलालेखको भाषा कहीं लिपिबद्ध गर्नेको र कहीं कुँद्नेको कमजोरीले गर्दा त्यति शुद्ध छैन। यसको उदाहरणको लागि समस्त पदमा भगवदाय्र्यावलोकितेश्वरमुद्दिश्य हुनुपर्नेमा भगताय्र्यवलोकतश्वरमुद्दिश्य (मूलको ४ पंक्ति) लेखिएकोलाई देखाए मात्र पनि पुग्ला। आय्र्याको य्र्यामा कान्दानी छुटेकोचाहिँ कुँद्नेको गल्ती हो।” (पूर्णिमा १४१ पृ. ७)

माथिको छलफलबाट यो स्पष्ट भइसकेको छ कि आय्र्याको य्र्यामा कान्दानी छुटेकै छैन। अभिलेखको पाठ पढ्ने विद्वान्ले नै नपढिदिएपछि कसको के लाग्छ ?

‘यहाँ झूटो गुण अथवा दोष नलाइदिनुहोला’ भनेर आफ्नो सम्पूर्ण जीवन अध्ययन-अध्यवसायमै समर्पण गरेर विद्यार्जनमा लागिरहनुभएका यस्ता विशिष्ट विद्वान्ले शिलापत्र कुँद्नेको गल्ती नभएको अवस्थामा पनि आफूले राम्रोसँग नपढी ‘आय्र्याको य्र्यामा कान्दानी छुटेको चाहिँ कुद्नेको गल्ती हो’ भनी ठोकुवा गरी कलाकारलाई दोष लगाएको देख्दाचाहिँ नरमाइलो लाग्ने रहेछ।

यसैले माथिको छलफलबाट के निष्कर्ष निकाल्न सकिन्छ भने लिच्छवि लिपिको रेफसहितको वर्णको आकार-मात्राको पाठ-पढाइमा संशोधन मण्डलका हस्ती डा. महेशराज पन्तले संशोधन गरी पढ्नुभएको पाठ, जो छ सो, अशुद्ध छ भन्ने कुरा ठोकेरै भन्न सकिन्छ।

https://annapurnapost.com/story/145245/